پ. د. وەلی مەحمود حەمەد
بەپێی ژیانی مرۆڤ و شوێنی ژیانی و دیدگای جیاواز و جۆراو جۆر، هەندێك لە هەڵسوكەوت و كردار و ئاكار، کردنی لە شوێنێك ئاساییە، بەڵام لە شوێنێكی تری جوگرافی نەگونجاو و یاساغە.
بۆ نموونە لەناو مەسیحییەكانی كاتۆلیكیدا تەڵاق دانی ژن بە گشتی قەدەغەیە، كەچی بەلای زۆرینەی نا كاتۆلیكەكان تەڵاق رێگەیەكی خراپ نییە و تا رادەیەك رێگەپێدراوە بۆ چارەسەر و كەمكردنەوەی گرفتەكان و باری قورسی هاوسەرگیرییەکە.
لای شیعە مەزهەب، (زواج المتعه) رێگەپێدراوە، كەچی لای سوننەی شافعی رێگە پێدراو نییە. هەر بۆیەش لە شوێنێك ئەگەر كارێك و هەڵسوكەوتێك کردنی قەدەغە بێت، ئەوا بکەرەکەی بەكەم سەیر دەكرێت، كەسەكەش خۆی پێ كەسێكی ناخۆشەویست و دزێو و دێتە بەرچاو.
لەترسی تۆمەت ناوێرن
زۆرجار گەنجان كە دەیانەوێت رەفتارێك بكەن، لە ژینگەیەك كە بەتەمەنەكان بە نەشیاوی دەزانن، لە ترسی تۆمەت هەڵبەستن و ناوزڕاندن ناوێرن باسی بكەن.
هەمیشە گەنج لەگەڵ دەوروبەرەكەی و كۆی ژیانی لە جۆرێك ململانێدایە، وەك كۆنەكان هەڵسوكەوت نەكات، ئەوان پێی دەڵێن لووت بەرز و كەم ئەدەب، خۆ ئەگەر وەكو ئەوانی كرد، واتە باوك و مام و گەورەكانی، ئەوا گەنجەكان بە بێ عەقڵ و دواكەوتوویی دەزانن و دەبێتە هۆكاری چاندنی ترس لە دەروونیاندا.
ئەو ترس و بیمە ناڕاستە دەبێتە هۆكاری كوشتنی توانا و بەهرەی گەنجان كە خۆیان و وڵات لە پاشەڕۆژدا سوودیان لێدەبینن، شاردنەوەی حەز و توانا راستەقینەكان بە هۆكاری ترسی كۆمەڵگە، هۆكارێكی كاریگەری نا بەختەوەری گەنجانە و خەفەكردنی داهێنانەكانە.
زۆرجار شەرم و شورەیی زیادە، كێشەكان لە رادەی پێویست دەشێوێنن. قسەی خەڵكی سەبارەت بەوانە دڵڕەقترە كە لێی دەترسن، نەوەك ئەوانەی هیچ بایەخێكی پێ نادەن، واتا قسەڵۆكی هەڵبەستراو بۆ كەسەكان كاریگەرییان جیاوازە، روخێنەر تر و كاریگەرترە لەسەر ئەو جۆرە كەسانەی كە خۆیان ترسیان هەیە لە قسە و قسەڵۆك، بەڵام لەسەر ئەوانەی كە گرنكی پێ نادەن و پشتگوێی دەخەن ئەو كاریگەرییەی نییە.
دەبێت گەنجان خۆیان لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیادا بگونجێنن
ناتەبایی و نەسازان و پشێوی دەروونی
لەم رۆژگارەی ئەمڕۆماندا دەبێ ئەوە بزانین، هەر نەسازان و ناتەباییەكی لاوان لەگەڵ ژینگەی خۆیاندا، پەیوەستە بە پشێوی دەروونییەوە و لەگەڵ ژینگەی دەوروبەردا هۆكارێكی بەدبەختییە.
بەڵام ناشكرێت بەهەر نرخێك بووە قبووڵی ژینگەكەمان بكەین ئەگەر زۆر داخراو و دڵڕەقانەش بوو، بۆیە لەو كاتەدا روبەڕوبوونەوە لەگەڵ ئەو جۆرە ژینگانە، بەهرەمەندی و بلیمەتییە بۆیە نابێ ترس وامان لێ بكات رابكەین لەو واقیعەی كە ناسازە.
هۆشیاری، بلیمەتی، لە تیئۆرەكانی كۆمەڵایەتیدا، وا باسیان دەكرێ كە هەر چۆنێك بێت رێگای خۆیان دەكەنەوە، بۆیە چەوساندنەوەی بەهرەی گەنجان زیانێكی گەورەی بۆ بلیمەتییان نابێت.
دەتوانین قسەیەك بكەین بۆ رەواندنەوەی ترسی بێ بنەما ئەویش بەبیرهێنانەوەی ئەو قسەیەی كە دەڵێ بكوژ رۆژێك دێ هەر دەردەكەوێ و ئاشكرا دەبێ.
بە داخەوەین زۆر جار رەخنە و ترس لاوان تووشی تەسلیم بوون دەكات، لەبەر ئەوە نابێ كارێك بكەین كە رێگای لاوان رێگەیەكی سەخت و دژواربێ.
پێویستە ئێمە مانان، بەتەمەنەكان، سیاسییە خاوەن ئەزموونەكان، بەرێزەوە مامەڵە لەگەڵ حەز و خولیای لاواندا بكەن، ئەوەی راستیشە نابێ بە تەمەنەكان دڵگران بین كە لاوان رێز لە حەز و ئارەزوەكانمان نەگرن، چونكە سوننەتی ژیان و رەوڕەوەی مێژوو وایە.
پاراستنی سنووری نێوانیان
بەڵام دەبێ ئاگاداربین كە هەردوولا سنوورەكان بزانن، بۆ نموونە كاتێك كەسێكی بەتەمەن لە دوای كۆچی هاوسەرەكەی، بیەوێت ژنێکی تر بێنێتەوە نابێ لاوان بە ڕەخنەوە باسی ئەوە بكەن، جا چ ژن بێت یاخود پیاو.
بەتەمەنەكان هەڵەن کە بیانەوێت هەموو شتێكی ژیانی لاوان بە دەست و حەزی ئەوان رێكبخرێت. لە هیچ كۆمەڵگەیەكدا ئەوە نابینرێ كە هەموو تاكەكان وەكو یەك هەڵسوكەوت بكەن.
ئاساییە هەڵەش بكرێت بۆیە لێگەڕێ با گەنجێك هەڵە بكات ئەگەر هەڵەكەی زیانی گشتی تیا نییە، یاخود نایخاتە كونجی زیندان، یان ژیان ئاوایی ناكات.
ژیان ئەزموونە هەڵە و راستی و كەوتن و هەڵسانەوەی تیایە دەبێ بە ئەزموون بكرێن، هەر دەرفەتێك هەبێ بەدوای حەز و خولیاكانیاندا بچن، بە مەرجێك ئەو حەزو خولیایانە دژە كۆمەڵایەتی بوون نەبن.
ترس لە قسەی خەڵک، رێ لە گەشە دەگرێت
ترس لە قسەی خەڵكی وەك هەموو جۆرەكانی دیكەی ترس، چەوسێنەر و بەربەستی بەردەم گەشەسەندنە، تاوەكو ئەو جۆرە ترسە لە گڕوتینی خۆیدا بێ، گەیشتن بە هەر جۆرە گەورەییەک مەحاڵ دەبێ.
هەرچەند لە قسەو قسەڵۆك بترسین بەبێ بنەما، ئەوا ئازادییەكانی بیروباوەڕمان بەردەست نابێ كە ئەویش سەرچاوەیەكی گرنگی بەختەوەرییە، چونكە شێوازی ژیانی بەختەوەرانە ئەوەیە كە قووڵایی ناخمان ئاسوودەبێت، نەوەك لە حەز و ئارەزووی دراوسێ و خزم و كەس و دەوروبەرەوە بەختەوەری بێت. هەرچەندە سەرچاوەكانی ترس ئێستا گۆڕاوە، جگە لەوانە، میدیاکانە، لە هەمووشیان بەربڵاوتر تۆڕی كۆمەڵایەتی و پەیجەكانن.
بوێری لە روبەڕوبوونەوەدا
پێویستە نەترسین، گەر خۆمان و ناخی خۆمانمان باش ناسی، چونكە زۆری دەوێ تا یاسایەك دەربچێ كە كەس نەتوانێ تۆمەت و ناو زڕاندن بۆ كەسی تر دروست بكات و تووشی سزای توند ببنەوە.
هەمیشە ئاگاداری خۆتبە، تواناكان و بەهرەكانت لە شوێنی راستی خۆی بەدەر بخە، هەندێكجار كە دەكەویتە بەر هەڵمەتی تانە و تەشەر و توانج خەتای خۆتە، چونكە ویستوتە بەهرە و تواناكان پیشانی خەڵكێك بدەی كە خۆیان تێی ناگەن و لایان گرنگ نییە.
بۆیە فێر ببە بژی و چێژ وەربگری و سوود بگەیەنی و سوود وەربگری و بوێر بە.
