نەوت و یادی بیست ساڵەی ئازادکردنی عیراق

دەشێ بوترێ، عیراق و ئێران دوو دەوڵەتی نەوتین، کە لە ماوەی 120 ساڵی دواییدا، زۆرترین کاریگەرییان لەسەر بازاڕی نەوت هەبووە، هەرچەندە کاریگەریی ئێران لە عیراق زیاتر بووە، بە هۆکاری ئەو قەیرانە سیاسییانەی لەو دوو دەوڵەتە روویانداوە و هەروەها ناکۆکی و گرژییەکانی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە و داگیرکردنی ئێران لەلایەن هەریەکە لە بەریتانیا و یەکێتیی سۆڤیەتەوە لە هاوینی 1941دا، کاریگەریی عیراقیش بە روونی لە دوای خۆماڵیکردنی نەوتەوە لە سەرەتای حەفتاکاندا، پاشان جەنگی هەشت ساڵەی عیراق ئێران، بەدواشیدا هێرشکردنە سەر کوێت و داگیرکردنی، دواتریش سەپاندنی سزای نێودەوڵەتی و بەرنامەی نەوت بەرامبەر بە خۆراک، کێشەی پشکنەرەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، هێرشکردنە سەر عیراق و داگیرکردنی، دەرکەوتنی داعش و ناکۆکی نێوان حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستان، بڕیاری دادگای پاریس، کە لە بەرژەوەندیی عیراق و دژ بە تورکیا بوو، هەرچەند لە واقیعدا دژ بە حکومەتی هەرێمی کوردستان بوو، ئەو پەرەسەندنانە بوونە هۆی راگرتنی هەناردەکردنی 450 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە لەڕێی بەندەری جیهانی تورکیاوە، پرسەکە لەسەر ئەوە بوو، تورکیا بەدەر لە رێکەوتنامەی دوولایەنە لەگەڵ عیراق کاریکردووە و راستەوخۆ لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا مامەڵەی کردووە. 
لە بەرژەوەندیی هیچ لایەکدا نییە
لەکاتی نووسینی ئەم وتارەدا میدیاکان باسیان لە رێکەوتنی نێوان هەردوو حکومەتی ناوەندی و هەرێم دەکرد، سەبارەت بە دووبارە ناردەنەدەرەوەی نەوتی هەرێم، بەوەی لە پڕۆژەیاسای بودجەی گشتیی عیراق رێکەوتنی لەسەر کراوە، کە هەفتەیەکە رەوانەی نوێنەرانی عیراق کراوە، وەک دیار بوو، ئەو راگرتنە کاتییە، چونکە لە بەرژەوەندیی هیچ لایەکدا نییە، هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان رابگیرێت.
لە گرنگترین ئەو پەرەسەندنانەی لە ماوەی بیست ساڵی رابردوو روویانداوە، زیادبوونی وزەی بەرهەمداریی نەوتی عیراقە، لە سێ ملیۆن بەرمیلی رۆژانە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل، واتە رۆژانە نزیکەی دوو ملیۆن و نیو بەرمیل زیادیکردووە، داتاکان، لە ساڵی 2005 ئاماژە بۆ زیادبوونی بەردەوامی بەرهەمهێنانی نەوتی عیراق دەکەن، بەڵام داشکاندنی بەرهەمهێنان لە ساڵی 2019 ەوە بۆ هۆکاری هونەری و پابەندبوون بە بەرکەوتی عیراق لەو بڕەی کە ئۆپیک دیاریکردووە، دەگەڕێتەوە. رەنگە هەموو کۆک بین لەسەر ئەوەی بەشەکانی تری کەرتی وزەی عیراق رەوشی زۆر خراپە، تائێستا کەرتی غازی سروشتی هیچ پەرەسەندنێکی بەخۆیەوە نەدیوە، کە بەشێکی زۆری غازەکەی بەبێ ئەوەی سوودی لێ وەربگیرێت دەسووتێنرێت.
کۆسپی زۆری لەبەردەمدایە
رەنگە یەکێک لە گرنگترین ئەو گۆڕانکارییانەی کە ئەگەری روودانی هەبوو، بەڵام رووی نەدا، بەتایبەتیکردنی کەرتی نەوتی عیراق بوو، وەک سەرەتا ئیدارەی جۆرج دەبلیو بۆش گەرەکی بوو، ئەوەبوو دەستوور دەرچوێندرا و نەوت تێیدا بە موڵکی گشتی دانرا و ئەرکی ئیدارەدانی بە حکومەتی عیراق سپێردرا، هەروەها سندوقێکی تایبەت بۆ داهاتەکەی دامەزرا، تا دەستهاتی نەوت بەسەر گەلی عیراقدا بەش بکرێت، چونکە ئەگەر کەرتی نەوت بەتایبەت بکرایە، کارەساتێکی گەورە بەرۆکی عیراق و خەڵکەکەشی دەگرت.
حکومەتی عیراق پلان بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ هەشت ملیۆن بەرمیل لە رۆژێکدا دادەنێت، یەدەکی عیراق لە نەوت، کە بە نزیکەی 140 ملیار بەرمیل دادەنرێت، پشتیوانی بەرزکردنەوەی ئەو ئاستی بەرهەمهێنانەی نەوت دەکات، بەڵام کۆسپی زۆریش لەبەردەم گەیشتن بەو ئاستە هەیە، وێڕای کۆسپی هەناردەکردنیشی، بەرلەوەی دەست بە هەر پڕۆژەیەکی نوێ بکرێت، پێویستە ئاستی سووتاندنی غازەکەی کەمبکاتەوە یان نەیهێڵێت، بەوەی سامانێکی نیشتمانیی بەهەدەر دراوە، پەرەپێدانی کەرتی وزە بۆ عیراق زۆر پێویستە.
بۆری بەندەر ئامادە نەکراوە
هەرچەندە رەوشەکە لە ساڵی 2010وە باشتر بووە، بەڵام هێشتا چەندین ئاستەنگی گەورە هەن، ئەمە بەدەر لە لاوازیی ژێرخانی ئابووری و کارەبا و ئاو، گەندەڵی، وێڕای کێشە سەرەکییەکە، تەنانەت ئەگەر ئاستی بەرهەمهێنانیش بەرزکرایەوە، بەڵام بۆری نەوت و بەندەری پێویست بۆ هەناردەکردنی ئامادە نەکراوە، عیراق دەوڵەتێکی نیمچە داخراوە و درێژی کەنارە ئاوییەکەی لەسەر کەنداو نزیکەی 50 کیلۆمەترە، پیشەسازی و دامەزراوە جیاوازەکانی عیراق، بە هێزی سەربازی و دەریاییشەوە کێبڕکێیان لەسەر ئەو رووبەرە بچووکە هەیە، تەنانەت ئەگەر بۆری نەوتی بەسرە -عەقەبەش تەواو ببێت، ئەو بڕە نەوتەی پێیدا هەناردە دەکرێت کەمە، هەرچەندە بەگەڕخستنەوەی هێلی عیراق سعودیە بۆ سەر دەریای سوور باسی لێوە نەکراوە، هەروەها بیرۆکەی راکێشانی هێڵێکی نوێ جگە لە قورسییەکەی، پارەی زۆریشی دەوێت.
پرسێکی تری جێ مشتومڕ هەیە، ئەویش چۆنێتی زیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوت و غازە، لە کاتێکدا جیهان ساڵانە بۆ چارەسەرکردنی گۆڕانی کەشوهەوا کۆدەبێتەوە، بەتایبەتیش دەرهاویشتەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە عیراق، لە دوای هێرشکردنە سەر عیراق تا ئێستا زۆر زیادی کردووە، لە ساڵی 2022دا گەیشتۆتە نزیکەی 145 ملیۆن تۆن.
کێڵگە سنوورییە هاوبەشەکان
کێشەی ئێران دەمێنێتەوە، فراوانکردنی توانای بەرهەمداریی عیراق، واتە دەبێ کێشەی کێڵگە سنوورییە هاوبەشەکان چارەسەر بکرێن، کە لەم ساڵانەی دواییدا ئێران وەبەرهێنانی زۆری تێدا کردوون، ئەمەش یەکێکە لە کێشە قورسەکانی نێوان هەردوولا، وێڕای ئەوەی ئێران، لێخۆشبوونی لە سزاکانی ئەمریکا وەرگرتووە تا کارەبا و غازی سروشتی بە عیراق بفرۆشێت، ئێران بەرگریی لەو بەرکەوتەی خۆی لە بازاڕی عیراقدا دەکات، چونکە تاکە بازاڕی زامنکراوە و لە سزاکان بەدەرکراوە، واتە ئێران هەوڵدەدات هەموو هەوڵێکی عیراق بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەی لە ئێران دوا بخات.
کاتێک قسە لەسەر ئاڵنگارییەکان دەکرێت، دەبێ باس لە گرێبەستەکەی کۆمپانیای تۆتاڵ بکرێت، کە بەهاکەی 27 ملیار دۆلارە، کە نەوت و غازی سروشتی و سۆلار و ویستگەی کارەبا دەگرێتەوە، هەرچەندە لە ساڵی 2021ەوە ئیمزاکراوە، بەڵام هێشتا لە ناو بازنەی حزبەکانی عیراقدا یاری پێدەکرێت.
عیراق و جێگیرکردنی بازاڕ
بە گریمانەی چارەسەرکردنی هەموو کێشە سیاسی و ئابوورییەکانی عیراق، مێژووی پیشەسازیی نەوت لە جیهان، بەتایبەتیش لە عیراق، پێمان دەڵێت: زیادکردنی زۆری بەرهەمهێنانی نەوت چەند ساڵێکی دەوێت، هاوکات زیادبوونی خواستی جیهانی لەسەر نەوت بۆ ساڵانی داهاتوو، زیادبوونی بەرهەمهێنانی نەوتی عیراق کاریگەریی نەرێنی لەسەر نەوت نابێت، بەڵکو رۆڵی لە جێگیرکردنی بازاڕی نەوتدا دەبێت.
گرفتەکە لە خواست لەسەر نەوت نییە بەتەنها، بەڵکو لە بارگۆڕان و سووڕە ئابوورییەکاندایە، کە هەندێک جار بە کاتی داشکانی خواستی جیهانی لەسەر نەوتی لێدەکەوێتەوە، ئەوکات زیادبوونی بەرهەمهێنانی نەوتی عیراق دەبێتە کێشە بۆ ئۆپێک و دەوڵەتانی کەنداو.

عیراق پێویستی بە ئامادەکردنی بەندری زیاترە