ئایا سیستمی دادوەریمان لە دۆخێکی باشدایە؟

10:25 - 2023-05-02
هێڤار محەمەد عومەر*
264 خوێندراوەتەوە

لە جەنگی دووەمی جیهاندا هێزەکانی سوپای ئەڵمانیای نازی بە سەرۆکایەتی ئەدۆڵڤ هیتلەر سەرقاڵی بوردومانکردنی چڕی شار و شارۆچکەکانی بەریتانابوون، بەتایبەتی لەندەنی پایتەخت.
 لەو سەردەمەدا ونستۆن چەرچڵ سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا بوو، شارەکان  بە تەواوی خاپور ببوون و جەنگ بارۆدۆخی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە و وڵاتانی دیکەی ژێر هێرشەکانی نازییان پڕوکاندبوو. رۆژ  لە دوای رۆژ سوپاکەی هیتلەر زیانی گەورەیان لە رووی ئابووری و سەربازیی و  سیاسییەوە  پێ دەگەیاندن.
رۆڵی سەربەخۆیی  دامەزراوە  دادوەرییەکان
لەو سەروبەندەدا چەرچڵ یەکەم پرسیاری ئاراستەی حکومەتەکەی کرد و رووی کردە وەزیری داد و  پرسیاری رەوش و دۆخی دادگاکانی لێکرد کە ئاخۆ دادگاکان لە دۆخێکی باشدان؟، لە وەڵامدا وەزیری داد وتی بەڵێ، چەرچڵ وتی: "کەواتا هیچ مەترسییەک لەسەر وڵاتەکەمان نییە".
ئەمە ئەو رستە مێژووییەی ئەو سەرکردەیەی جیهانە وەک خەمخۆرییەک بۆ هاووڵاتیانی وڵاتەکەی. 
ئەگەر لەڕووی سیاسی و یاساییەوە شرۆڤەی بکەین، لە مانای بوونی سیستمێکی دادپەروەر و چەمکی سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادگا و دامودەزگا دادوەرییەکان تێدەگەین کە  چەند ئەم دەسەڵاتە کە بە دەسەڵاتی یەکلاکەرەوەی ناکۆکیی کێشەکانی  نێوان هاووڵاتیان و حکومەت و  دەسەڵاتەکانی تر دادەنرێت و چەند کاریگەر و چارەنووسسازە بۆ حوکمڕانیی وڵات.
بەڵێ دەکرێت لە بارێکی نائاسایدا وڵات رووبەڕووی  جەنگ ببێتەوە و دەشکرێت ئابووریی وڵات بە باردۆخێکی خراپدا بگوزەرێت، ئەوانە زۆر گرنگ نین، دواجار جەنگ  کۆتایی پێدێت و کەرتی ئابووری قابیلی چارەسەرکردنە، بەڵام کاتێک دەسەڵاتی دادوەری لە هەر وڵاتێکدا دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە  و سەربەخۆیی خۆی لەدەست دەدات و دەکەوێتە ژێر رکێف و گوشاری دەسەڵات و حزب یان  حکومەتەوە، ئەوا بە مەترسیدارترین پرسی نیشتمانی دادەنریت  کە تیایدا بەرۆکی خەڵک و میللەت دەگرێت و رۆح و ژیان و سامان و شکۆی هاووڵاتیان دەخاتە ژیر مەترسییەوە.
کەی وڵات دەکەوێتە مەترسییەوە؟
مرۆڤ ئەو هێز و توانایەی هەیە بەرگەی باردۆخی سەخت و دژوار بگرێت لە ژیاندا بەهۆی گۆڕانکاریی و رووداوەکانەوە و جۆرێک لە رێگەی خۆگونجاندن بدۆزێتەوە بۆ تێپەڕاندنی قۆناغە سەختەکان، بەڵام مەترسییە گەوەرەکە لەوەدایە کاتێک سوڵتان و عەرشی دادوەریی لەق دەبێت و دەکەوێتە لەرزین  کاتێک کە بێلایەنی و بێگەردیی و شەفافییەت لە کرۆک و دەقی بڕیاڕ و حوکمەکاندا بەدی نەکرێت، کاتێک ئازادی و یەکسانی و دیموکراسی و دادپەروری دەکەوێتە ژێر شمشێری دەسەڵات و دەست و پێوەندی نایاسایی و نادادپەروەرەوە .
بێگومان خۆهەڵاتی ناوەڕاست کە هەتا ئێستاش سیستمی دادپەروەری تیێدا  بەبەردەوامی لەژێر پرسیاردایە، بە عیراق و هەرێمی کوردستانیشەوە، کاتێک  بەشێک لە دادگاکان لە ئەرکی پیرۆزی خۆیان لادەدەن و دەکەونە  داوی  دەسەڵات و حزبەوە، ئەوە جێگای مەترسییە بۆ ژیانی خەڵک و ئایندەی سیستمی حوکمڕانی.

 

کاتێک دادگاکان وەکو ئامرازێکی سیاسی بەکاردەهێنرێت بۆ مەرام و بەرژەوەندیی تەسکی حزبایەتی سیناریۆ و کەیسی جۆراوجۆر دژبە لایەنەکانی تر و هاووڵاتیانی هەرێم دروست دەکرێت، ئەمە جگەلەوەی تاوانێکی یاساییە، تاوانێکی ویژدانی و ئەخلاقیشە 

 

لە دیباجەی دەستوورەوە تا کۆتایی
سەرەڕای نەبوونی دەستوور لە هەرێمی کوردستان، کە بەپێی دەستوور دەسەڵاتەکان جیادەکرێنەوە و ئەرک و مافی هاووڵاتی دیاریدەکات، بەڵام لە دەستووری هەمیشەیی عیراقدا لە دیباجەکەیەوە هەتا  حوکمە کۆتاییەکان (الاحکام الختامییه‌)، باس لە یاسا و دادپەروریی و سەربەخۆیی دەسەڵاتەکان دەکات، بەتایبەتی دەسەڵاتی دادوەری و ئەرکی دادگان بەرامبەر بە گەل دەستنیشان دەکات و باس  لە ئازادییە گشتیەکان و چەمکی دیموکراسی و یەکسانی دەکات و باس لە پاراستنی رۆح و ژیان و شکۆی تاک دەکات و چۆنێتی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریی رووندەکاتەوە بە تایبەتی لە مادەکانی (2)،(4)، (5)، (13)، (14)، (15)، (17)، (19)، (20)، (29)، (37) ، (38 ) و (46). ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەشی سێیەم لە دەستووری هەمیشەیی تەرخانکراوە بۆ دەسەڵاتی دادوەری بە تەواوی، لە مادەکانی (87) هەتا مادەی  (101) کە تیایدا باس لە چۆنێتی هەڕەمی دەسەڵاتی دادوەری لە عیراقدا دەکات و هەروەها لە مادەی (117) دا کە دان بە سەرجەم دامودەزگا ئیداری و حکومی و دادوەرییەکانی هەرێمی کوردستاندا دەنێت، بەڵام هەتا ئێستا بەشێک لە دادگاکانی هەرێم نەیانتوانیووە لە ئاستی ئەرکی  پیرۆزی خویاندا بن لە رووی یاسایی و دەستوورییەوە و سەربەخۆیی خۆیان بپارێزن و خۆیان لە ململانێ سیاسییەکان بەدووربگرن، بە تایبەتی   لەم دواییانەدا کە دەبینین هەندێک لایەنی سیاسی و حزبێکی دیاریکراو، دادگاکان وەکو ئامرازێکی سیاسی بەکاردەهێنیت بۆ مەرام و بەرژەوەندیی تەسکی حزبایەتی دوور لە بەها نیشتمانی و رەهەندەکانی مۆراڵی کاری دادوەریی و ویژدان و فەلسەفەی دەستووری، کاتێک هەوڵ دەدریت بۆ دروستکردنی سیناریۆ و کەیسی جۆراوجۆر دژبە لایەنەکانی تر و هاووڵاتیانی ئەم هەرێمە و کاتێک بڕیار و حوکمەکانی دادگاکان دەکرێن بە ئامراز بۆ تەسککردنەوەی ئازادیی و دیموکراسی و یەکسانی، کە بێگومان ئەمە جگەلەوەی تاوانێکی یاسایی و دەستوورییە، بە تاوانێکی ویژدانی و ئەخلاقیش هەژمار دەکرێت.
هەرێم و عیراق و دەسەڵاتی حزبی
لێرەوە دەگەڕێمەوە بۆ دۆخی بەشێک لە دادگاکانی عیراق و هەرێم و دەپرسم ئاخۆ لە چ ئاستێکدان؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش بۆ لێکەوتەکانی بڕیارو حوکمی هەندێک لە دادوەر و دادگا بەڕێزەکان و کاریگەرییان لەسەر دۆخی نادادپەروەریی بەجێدەهێڵم کە خوێنەرانی  ئازیز رۆژانە بەرهەم و ئاکامی بەشێک لەو حوکم و بڕیارانە هەست پێدەکەن کە تا ئاستێکی باڵا مۆرکی حزبیبوون و سیاسەتبازییان پێوەیە.

*یاساناس و شرۆڤەکار

 

وتارەکانی نوسەر