هه‌رچه‌نده زۆرینه‌ی پرۆسه دیموكراسییه‌كانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست جێگای سه‌رنج و تێبینی ناوه‌نده‌كانی چاودێریی پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنن له جیهان و ناوەندە سیاسییە نیوده‌وڵه‌تییەکان و هه‌ندێك جار له‌وه‌ش ده‌ترازێت و ده‌بێته مایەی گومان و له‌ده‌ستدانی شه‌رعییه‌تی ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تییش، بەتایبەتی كاتێك داتا و ئامار و ژماره‌كان به رەسمی ئاشكرا ده‌كرێن له كه‌ناڵه‌كانی راگه‌یاندنی رەسمی و ناڕەسمییەوە یان جیاوازیی ئەو دۆخەی بۆ لایەنی دەسەڵاتدار و ئۆپۆزسیۆن دەڕەخسێنرێت هەر لە قۆناغی خۆ کاندیدکردنەوە تا دەگاتە دەرفەتی بانگەشە و ئازادیی کەمپین، کە ئەوەیان هەر لە سەرەتاوە بەشێکی پڕۆسەکە دەخاتە ژێر گومانەوە.
پەیڕەوکردنی سیاسەتی ساختەکاری لە هەڵبژاردندا فه‌لسه‌فه‌ی ده‌ستوور و دیموكراسی و بە نیشتمانیکردنی دامەزراوەکان له‌بارده‌بات و متمانه‌ش لای هاووڵاتی بەپڕۆسەکە لەق دەکات
هەڵبژاردن وەک شانۆگەریی
به‌م جۆره لە زۆرێک لە وڵاتانی خۆرهەڵاتدا هەڵبژاردن بە کۆی قۆناغەکانییەوە لە دەستپێکەوە تا راگەیاندنی ئەنجامەکان و سکاڵا تۆمارکردن لەسەر پێشێلکارییەکان، دەبن بە قوربانیی سیاسەتی چه‌واشه‌كاریی کە ئەوە بۆخۆی زیاتر له سیستمی دیكتاتۆری و سیستمه سیاسییه زۆردار و سته‌مكاره‌كاندا دەبینرێت کە هیچ بڕواییه‌كیان به بنه‌ماكانی مافی مرۆڤ و ئه‌خلاقی سیاسیی و چه‌مكی دیموكراسی نییە، به شێوه‌یه‌ك ده‌نگ و ئیراده‌ی خەڵک دەکەنە پڕۆسه‌یه‌كی كارتۆنی و زیاتر پڕۆسەی دەنگدان شەرعییەتدانە بە دیکتاتۆری و لە کورتترین پێناسەدا پڕۆسەکە دەبێتە نمایشی شانۆییەک و هیچی تر و وه‌كو گاڵته‌جاڕییه‌ك به‌رامبه‌ر به رای خەڵکی وڵاتەکە وه‌كو ئه‌وه‌ی کە رژێمی بەعس له سه‌رده‌می سەدام حسێندا پیادەی دەکرد كاتێك کە دەمانبینی کە کاندیدی رکابەر نییە و رێژه‌ی بەشداریی 99.99 ٪ ەو رێژەی دەنگەکانیش هەمان رێژەیە، بەوەش ژمارەی پێوانه‌ی ده‌شكێنرا.
دیارە هەموو ئەو دیکتاتۆرانە ئەگەر پێشتر بە گوێرەی شەرعییەتی کودەتا وڵاتیان وێران کردبێت، ئەوا لەدوای ئەو هەڵبژاردنە گاڵتەجاڕییانەوە بە پاڵپشتیی (شەرعییەتی دەنگ!) وڵاتەکە به‌ره‌و وێرانە دەبات هەروەک دیکتاتۆری لەناوچووی عیراق کردی بەو پێیەی سه‌رجه‌م ئیمكانیات و داهاتی ده‌وڵه‌تەکە خرابووه ئیختیاری خۆی و گروپێکی داپڵوسێنه‌ر و دژبه گه‌ل و نیشتمان و چاوشۆڕ و بێ ئەرزش لەبەردەمی خودی سەدام حسێندا.
لەدوای رووخانی رژێمی سەدامەوە
لە عیراق لە دوای 2003وە، ئەگەرچی سیستمی سیاسی گۆڕاوە، بەڵام هێشتا هەندێک كەلتور و دابوونه‌ریتی سیاسیی دووباره دەبێتەوە و هەندێک لەو سیناریۆ سیاسییانە لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی دیکە هێشتا بەرقەرارە، به‌ڵام بە ناو و ناونیشان و دروشمی جیاجیا كه به‌هۆی پێكهاته‌ی ئاڵۆزی عیراق و بوونی هه‌ندێك حزبی سیاسی له راسته‌وه بۆ چه‌پ و بوونی میلیشیای چەکداری دەرەوەی یاسا و رێسا و بوونی سەرچاوەی داهاتی دیار و نادیار لە دەستی هەندێکیاندا، هێشتا هەندێکیان به‌رده‌وامن له هه‌وڵدان به زه‌بری هێزی چه‌ك و ئابووریی و ئایینی و تایفی دۆخی دەڵەمەی عیراق بقۆزنه‌وه بۆ مه‌رام و به‌رژه‌وه‌ندیی ته‌سكی توێژ و تایفە و حزبیی خۆیان، بۆ ئەوەش لە زۆر دەربڕینیاندا به‌ناوی زۆرینه‌وە هه‌میشه دژ پرسه نیشتمانییه‌كان ده‌وه‌ستنه‌وه و پاساوی جیاجیاش بۆ ئەو دژایەتییەیان دەهێننەوە.
دیارە بەشێک لەو جۆرە حزب و رێکخراوانە واقیعی سیاسی و کۆمەڵایەتی و مەزهەبی و داهات پێگەیەکی جوگرافیی پێبەخشیوون و ئەوەش وایکردووە کە لە زۆرێک لە ناوچەکاندا جومگه‌كانی ئیدارەی خۆجێی و حوكمڕانی و ده‌وڵه‌تدارییان بکەوێتە دەست، ئەوەش بەتۆماتیکی دووبارە بۆتەوە به سه‌رچاوه‌یەکی تری خۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردن و نەبوونی و هەژاریی خەڵکیش جۆرێک لەو خەڵکەی ناچارکردووە کە بیانکاتە (دیکتاتۆرێک لەڕێی دیموکراسییەوە) كه کە ئەوەش لە بنەڕەتەوە دووره له به‌های ئه‌خلاقی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیی و نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌ییشه‌وه و ده‌بێته مایه‌ی ئاراستەکردنی وڵاتەکە به‌ره‌و ئاقارێكی مه‌ترسیداری دیکتاتۆریی و زۆرینەی ساختە.
فەلسەفەی دەستوور و دیموکراسی
ئەم جۆرە لە پەیڕەوکردنی سیاسەت دواجار فه‌لسه‌فه‌ی ده‌ستوور و دیموكراسی و بە نیشتمانیکردنی دامەزراوەکان له‌بار ده‌بات و متمانه‌ش لەلای ها‌ووڵاتییان ناهێڵێت، کە نه‌مانی متمانه‌ی سیاسیی و نیشتمانییش بەو دوو چەمکە ئاوەژووکردنەوەی پەیوەندیی نێوان هاووڵاتی و دەستەبژێری سیاسی بە باش و خراپەوە و تاوانێکیشە چونکە نەمانی متمانە و دروستبوونی کەلێنی گەورە لە نێوان هاووڵاتی و سیاسییەکاندا، وڵات بە ئاقاری وێرانیدا دەبات وگۆڕینی بێ بەرنامە و رەمەکیی جێگای گۆڕانی یاسایی و دەستووریی و دەستاودەستی ئاشتییانەی دەسەڵات دەگرێتەوە.
دەشێت ئێمە لە هەرێمی کوردستان له‌چوارچێوه‌ی هه‌وڵه‌كانی وڵاتانی دۆست و ناوه‌نده‌كانی خاوەن بڕیاری سیاسیی له جیهاندا بە جدیی بیر لە دەستگرتن بە بنەما سەرەکییەکانی دیموکراسییەوە بگرین و دڵنیابین لەوەی کە لە هەڵبژاردندا هەمان سیاسەتی چەپکە گوڵەکە پەیڕەو بکرێت هەموان براوە دەبن و دەرفەتی یەکسان بۆ هەموان بڕەخسێنرێت.
