لە سویسرا فیدراڵیزم بنەمایەكی بنەڕەتییە، 26 كانتۆن و نزیكەی 2200 شارەوانی (Gemeinde) دەسەڵاتی دوور مەودایان هەیە، هەر لەبەر ئەمەشە كە یەكسانكردنی دارایی بۆ یەكگرتوویی وڵاتیش گرنگە و لەسەر بنەمای بیرۆكەی هاودەنگی دامەزراوە. كانتۆنە بەهێزەكانی ئابووریی و حكومەتی فیدراڵی یارمەتی ئەو كانتۆن و شارەوانیانە دەدەن كە لەڕووی داراییەوە لاوازن.
یەكسانكردنی دارایی نیشتمانیی دوو ئامانجی سەرەكی بەدوای خۆیدا دەهێنێت:
1- بۆ كەمكردنەوەی جیاوازی كانتۆنەكان لە توانایی داراییدا.
2- ئەركەكانی حكومەت بە شێوەیەكی كاراتر بكەن.
سیستمی قەرەبووكردنەوەی ئێستا لە ساڵی 2008ەوە خراوەتە بواری جێبەجێكردنەوە و لە ساڵی 2020 دەستكاری كراوە. بە شێوەیەكی سەرەكی پێكدێت لە هاوسەنگكردنی سەرچاوە و هاوسەنگكردنی بار. كۆنفیدراسیۆن نزیكەی دوو لەسەر سێ و كانتۆنەكان، یەك لەسەر سێی پارەی قەرەبووكردنەوەكە دابین دەكات.
هاوسەنگكردنی سەرچاوەكان
یەكسانكردنی سەرچاوەكان بە مەبەستی دڵنیابوونە لەوەی كە هەر كانتۆنێك سەرچاوەی دارایی پێویستی هەیە بۆ كردنی ئەركەكانی. ئەمەش بە توانای سەرچاوەكان دەپێورێت، كە رەنگدانەوەی هێزی ئابووریی كانتۆنێكە. لەسەر بنەمای داهات و سەروەت و سامانی باجخواز و قازانجی باجخوازی قەوارە یاساییەكان حیسابی بۆ دەكرێت.
ئەگەر توانای سەرچاوە بۆ هەر دانیشتوویەك بە بەراورد بە تێكڕای سویسرا دابنرێت، ئەنجامەكە پێوەرەكەی سەرچاوەیە. ئەو كانتۆنانەی كە پێوەرەكانی سەرچاوەیان لە 100 زیاترە، بە خاوەنی سەرچاوەیەكی زۆر و پارەدان لە سیستمی یەكسانكردنی دارایی دادەنرێت. ئەو كانتۆنانەی كە پێوەرەكانی سەرچاوەیان لە خوار 100ەوەیە، سەرچاوەیان كەمن و لە یەكسانكردنی سەرچاوەكانەوەدا پارە وەردەگرن.
ئەو كانتۆنانەی كە پێوەرەكانی سەرچاوەیان لە 100 زیاترە ئەمانەن، زویریخ، جنێف، تسوگ، نیتڤاڵدن، ئۆبڤاڵدن، شڤیتس، بازل شتاد. ئەو پارەیەی لە یەكسانكردنی سەرچاوەكانەوە دێت، بە شێوەیەك دابەشدەكرێت كە لەسەر ئەو كانتۆنانە چڕ دەبێتەوە كە لاوازترین سەرچاوەیان هەیە. بەهۆی قەرەبووكردنەوەكە، ئەو كانتۆنانەی كە پێوەرەكانی سەرچاوەیان كەمترە لە 70 خاڵ، بە تەواوی كەمترین بودجەی یاسایی گەرەنتیكراو بەدەستدەهێنن كە لەسەدا 86.5 ی تێكڕای سویسرایە. یەكسانكردنی سەرچاوەكان لەسەدا 60 لەلایەن كۆنفیدڕاڵیەوە و لەسەدا 40 لەلایەن كانتۆنەكانی دەوڵەمەند بە سەرچاوەكانەوە دابیندەكرێت. یەكسانكردنی سەرچاوەكان بە شێوەیەكی بەرچاو نایەكسانیی لە ئەدای دارایی لە نێوان كانتۆنەكاندا كەمدەكاتەوە. بەهۆی یەكسانكردنی داراییەوە نزیكەی یەك لەسەر سێ كەم دەبێتەوە. لە ساڵی 2020ەوە بڕی قەرەبووی یەكسانكردنی سەرچاوەكان بەپێی مەرجە یاساییەكان دیاریكراوە. پەرلەمان پێشتر بڕیاری لەسەر دابوو.
سیاسەتی هاوسەنگی
دابەشكردنی بارگرانییەكە لەلایەن حكومەتی فیدراڵیەوە دابیندەكرێت. پشتگیریی لە كانتۆنە شاخاوێكان و ناوەڕاست دەكات كە دەبێت تێچووی سەرووی مامناوەند لە ئەستۆ بگرن كە ناتوانن كاریگەرییان هەبێت.
لەلایەكەوە تێچووی هەیە بەهۆی پێكهاتەی دانیشتوان (هەژاری، پیری و یەكخستنی بیانییەكان) یان ئەركی ناوەند، كە لە دابەشكردنی بارگرانی كۆمەڵایەتی-دیمۆگرافیدا لەبەرچاو دەگیرێت.
لەلایەكی دیكەوە، لەگەڵ یەكسانكردنی تێچووی جوگرافی-تۆپۆگرافی، كانتۆنەكان لە تێچوونەكان رزگاریان دەبێت بەهۆی بەرزی، بەرزی زەوی یان چڕی كەمی دانیشتوان. پارەدانەكانی هاوسەنگكردنی یەكسانی سەربەخۆن لە هاوسەنگكردنی سەرچاوەكان. كانتۆنێك پارە لە یەكسانكردنی بارگرانی جوگرافی-تۆپۆگرافی وەردەگرێت، ئەگەر بارگرانییەكانی لە سەرووی تێكڕای نیشتمانییەوە بن. پارەكان هەریەكەیان یەك لەسەر سێ بۆ بەرزی و كەمی چڕی دانیشتوان تەرخان دەكرێت.
لە حاڵەتی یەكسانكردنی بارگرانی كۆمەڵایەتی-دیمۆگرافیدا، دوو لەسەر سێی پارەی بارگرانی سەروو مامناوەند بە پشتبەستن بە پێكهاتەی دانیشتوان و یەك لەسەر سێی بە پشتبەستن بە ئەركی ناوەند دابەش دەكرێت. ئەم دووەمیان تێچووی «چڕی» دەپێوێت و لە بنەڕەتدا كاریگەری لەسەر ناوەندە شارییەكانی زیوریخ، جنێڤ و بازل هەیە. ئامرازی دووەم كاریگەرییەكانی چاكسازیی یەكسانكردنی دارایی ساڵی 2020 كەمدەكاتەوە، پارەكان بە رێژەی دانیشتوان لە نێوان كانتۆنە هەژارەكانی سەرچاوەدا دابەش دەكرێن. پارەكە لە ساڵانی 2021 تا 2025 دەدرێت و ساڵ بە ساڵ كەم دەبێتەوە. لەلایەن حكومەتی فیدراڵیەوە پارەیان بۆ دابین دەكرێت.
ئامێرێكی كاتی دیكە لە ساڵی 2024دا دەخرێتە بازاڕەوە. كاریگەرییەكانی دەستكاریكردنی یەكسانكردنی سەرچاوەكان وەك بەشێك لە پڕۆژە یاسای باجی نەرم دەكات. بۆ ماوەی شەش ساڵ ساڵانە 180 ملیۆن بەكاردێت. ئەم پارانە لەلایەن حكومەتی فیدراڵیەوە دابین دەكرێن.
رەوتی یەكسانكردنی دارایی
پارەی یەكسانكردنی دارایی لە ساڵی 2023دا نزیكەی لەسەدا 7ی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی دەبێت. لەم ژمارەیەش لەسەدا 78ی هاوسەنگكردنی سەرچاوەكان و لەسەدا 16ی هاوسەنگكردنی بار و لەسەدا 6ی ئامێرە كاتییەكان پێكدێت.
سیستمی باج لە سویسرا
سیستمی باجی سویسرا بە ئاستێكی بەرزی سەربەخۆیی باج بۆ كانتۆنەكان تایبەتمەندە. لە بەرامبەردا حكومەتی فیدراڵی تەنها دەتوانێت باج وەربگرێت، تا ئەو رادەیەی كە دەستووری فیدراڵی رێگەی پێداوە. ئەم لێهاتووییە دەبێت جارجارە لە سندوقی دەنگدان بۆ دوو گرنگترین باجی فیدراڵی پشتڕاست بكرێتەوە. لە سەرەتای ساڵی 2021ەوە، ئەو رێسای داراییەی كە لەلایەن خەڵك و كانتۆنەكانەوە پەسەندكراوە، مافی وەرگرتنی باجی راستەوخۆی فیدراڵی و باجی بەهای زیادكراو (ئەگەر لە سویسرا شتێك بكڕیت، ئەوا باجی زیادە دەدەیت هەقی ئەوەی فرۆشیار بۆی هێناویتە بەردەست، ئەم باجەش دەڕوات دوای بۆ دەوڵەت لە فرۆشیارەوە. بەزۆری لەسەدا 7.7ی نرخی بەرهەمەكەیە. بۆ كاڵای رۆژانە كەمترە. وە هەندێك خزمەتگوزاری لە باجی زیادە بەخشراون) تا كۆتایی ساڵی 2035 درێژدەكاتەوە. پێشهاتە نێودەوڵەتییەكان چەندین جار تەحەدای سیستمی باجی سویسرا دەكەن، كە بە فیدراڵیزم تایبەتمەندە. دوایین چاكسازیی لە باجی كۆمپانیاكان لە 1ی كانوونی دووەمی 2020 كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە. بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەی OECD/G20 كە كەمترین باج بێت، ئەنجومەنی فیدراڵی پێشنیاری باجی تەواوكەر دەكات.
فیدراڵیزمی باج لە سویسرا
فیدراڵیزمی سویسرا تایبەتمەندی سیستمی باج لە سویسرایە. هەریەك لە 26 كانتۆنەكە یاسای باجی تایبەتی خۆی هەیە و داهات و سەروەت و سامان و میرات و شتەكانی تری باج بە شێوەیەكی زۆر جیاواز وەردەگرێت. مادەی سێیەمی دەستووری فیدراڵی باس لە تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی سیستمی فیدراڵی دەكات و پەیوەندی نێوان كۆنفیدڕاڵی و كانتۆنەكان رێكدەخات:
ئاماژەی بەوەشكردووە، «كانتۆنەكان تا ئەو رادەیەی كە سەروەرییان بە دەستووری فیدراڵی سنووردار نەكراوە، سەروەرن، ئەوان هەموو ئەو مافانە بەكاردەهێنن كە بە كۆنفیدڕاڵیدا نەدراوە.» ئەم دابەشكردنی دەسەڵاتە كە بۆ باج بەكاردەهێنرێت، بە واتای ئەمانەی خوارەوە دێت. كۆنفیدڕاڵی تەنها دەتوانێت ئەو باجانە وەربگرێت كە دەستووری فیدراڵی بە روونی رێگەی پێدەدات وەریبگرێت. لە بەرامبەردا كانتۆنەكان لە بنەڕەتدا ئازادن لە هەڵبژاردنی باجەكانیان، مەگەر دەستووری فیدراڵی بە روونی كۆكردنەوەی هەندێك باج لەلایەن كانتۆنەكانەوە قەدەغە بكات یان بۆ حكومەتی فیدراڵی تەرخان بكات. لەكاتێكدا حكومەتی فیدراڵی و كانتۆنەكان سەروەری باجی رەسەنیان هەیە، شارەوانییەكان تەنها دەتوانن باج لەو شوێنانە وەربگرن كە كانتۆنەكە دەسەڵاتی پێدەدات. بە پێچەوانەی سەروەری رەسەن، لێرەدا باس لە سەروەری باجی وەرگیراو یان راسپێردراو دەكرێت. نزیكەی 2000 شارەوانی لە پێكهاتەی دەوڵەتی فیدراڵی سویسرادا زۆر گرنگن. لە زۆربەی حاڵەتەكاندا كانتۆن و شارەوانێكان هەمان باج (باجی داهات و سامان یان باجی قازانج و سەرمایە) وەردەگرن. لە زۆر حاڵەتدا شارەوانییەكان تەنیا بەشداری لە داهاتی باجی كانتۆنەكان دەكەن، یان پارەی زیادە لەسەر باجی كانتۆنەكان وەردەگرن.
لە ساڵی 2018 (سەرچاوە/ ئاماری دارایی سویسرا 2018)، داهاتی دارایی بەم شێوەیە بۆ سێ دەسەڵاتی هەرێم تەرخانكرا.
كۆنفیدڕاڵی: 70 ملیار فرانكی سویسری
كانتۆنەكان: 48 ملیار فرانكی سویسری
شارەوانییەكان: 30 ملیار فرانكی سویسری
چاكسازی لە باجدا
یەكێك لە گۆڕانكارییە گرنگەكانی سیستمی باجی سویسرا دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ دوایین چاكسازیی باج. لە ریفراندۆمەكەی 19ی ئایاری 2019دا، دەنگدەرانی سویسرا، چاكسازی نوێی باجی كۆمپانیاكانی TRAF یان پەسەند كرد و لەسەدا 66.4 لەگەڵیان بوو. پڕۆژە یاساكە لە 1ی 1ی 2020 كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە. لەو كاتەوە هەمان یاساكانی باجدان بۆ هەموو كۆمپانیاكان جێبەجێ كراوە – كۆمپانیا گەورەكان و هەروەها كۆمپانیا بچووك و مامناوەندەكان (SMEs). بەهۆی ئەم چاكسازییە باجەوە، سەرنجڕاكێشی و توانای كێبڕكێی سویسرا وەك شوێنێكی بازرگانی دەپارێزرێت و هەلی كار و داهاتی باج لە ماوەی مامناوەند تا درێژخایەندا مسۆگەر دەكرێت.
ئیمتیازاتی باجی پێشوو بۆ ئەو كۆمپانیایانە كە بە شێوەیەكی سەرەكی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا كاردەكەن هەڵوەشاونەتەوە، چونكە چیتر لە ئاستی نێودەوڵەتیدا وەرناگیرێن. بۆ دڵنیابوون لەوەی سویسرا وەك شوێنێكی سەرنجڕاكێشی بازرگانی دەمێنێتەوە، چاكسازیی باج رێسای تایبەتی نوێی خستەڕوو. سندوقی پاتێنت بەو مانایەیە كە بەشێك لە قازانجەكانی داهێنانەكان بە رێژەیەكی كەم لە كانتۆنەكاندا باجیان لەسەرە.
كانتۆنەكان دەتوانن لە یاساكەیاندا لێبڕینی زیادە بە زۆرترین رێژەی لەسەدا 50 بۆ خەرجییەكانی توێژینەوە و پەرەپێدان جێگیر بكەن. كانتۆنەكان دەتوانن لێبڕینێك بۆ خۆپاراستن بخەنە بواری جێبەجێكردنەوە بە بارگرانییەكی كاریگەری باجی قازانج كە لانیكەم لەسەدا 18.3 بێت. ئەم رێسا تایبەتانە سنوورێكی فریاگوزارییان لەسەرە. ئەم سنوورە فریاگوزارییە دیاری دەكات كە كانتۆنەكان هەمیشە دەبێت، لانیكەم لەسەدا 30ی قازانجی باجخوازی خۆیان بدەن پێش ئەوەی رێسا تایبەتەكان جێبەجێ بكرێن.
هەروەها پڕۆژە یاساكە دەبێتە هۆی زیادبوونی پشكی كانتۆنەكان لە باجی ڕاستەوخۆی فیدراڵی: ئێستا كانتۆنەكان لەسەدا 21.2ی داهاتی باجی راستەوخۆی فیدراڵی وەردەگرن (پێشتر لەسەدا 17). ئەمەش دەرفەتی دارایی دەدات بە كانتۆنەكان بۆ كەمكردنەوەی باجی داهاتی كۆمپانیاكانیان ئەگەر پێویست بوو و بەم شێوەیەش لە كێبڕكێدا بمێننەوە.
ئاڵنگاریی نێودەوڵەتی نوێ
پێشهاتە نێودەوڵەتییەكان جارێكی دیكە دەبنە ئاڵنگاریی لەبەردەم سستمی باج لە سویسرا. رێكخراوی هاوكاریی و گەشەپێدانی ئابووریی (OECD) پێشنیارەكانی پەیوەست بە ئابووریی دیجیتاڵی پەرەپێداوە.
پایەی یەكەم گۆڕانكاری لە مافی باجدان بۆ دەوڵەتەكانی بازاڕ دابین دەكات.
پایەی دووەم كەمترین رێژەی باج لەسەدا 15 بۆ كۆمپانیا چالاكە نێودەوڵەتییەكان دیاری دەكات كە ساڵانە داهاتیان زیاتر لە 750ملیۆن فرانكی سویسرییە.
ئەنجوومەنی فیدراڵی بڕیاریدا بە هەمواركردنەوەی دەستوور، كەمترین باجی رێككەوتنی رێكخراوی OECD و وڵاتانی جی 20 جێبەجێ بكات. بۆ ئەم مەبەستەش باجێكی تەواوكەر دروست دەكرێت كە لەسەدا 25 بۆ كۆنفیدڕاڵی و لەسەدا 75ی دیكە بۆ كانتۆن و شارەوانییەكان. بەپێی پلانەكە بڕیارە لە 1ی 1ی 2024ەوە پڕۆژەكە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە.
سەرچاوە
www.efd.admin.chrn
کانتۆنی زیوریخ لە سویسرا
