سویسرا وڵاتێكی سەقامگیر، پارەی جێگیر، شێوازی ژیانی سەقامگیر. لە بەراوردێكی نێودەوڵەتیدا، زۆر شت لە سویسرا بە باشی بەڕێوەدەچێت، فاكتەری گرنگ ئاستی بەرزی متمانەی خەڵكی سویسرایە بە دامەزراوەكانیان.
لە گەشتێكی شەمەندەفەردا بۆ بێرن یان لە بێرنەوە بۆ زیورخ یان جنێف، بەردەوام ناوبەناو ئەندامێكی حكومەتی سویسرا لە بەرزترین پلەی سیاسی یان حكومەتدا دەببینیت، هەمیشە بەبێ پاراستنی تایبەت، یان ئوتۆمبێل لە جووڵەدان.
بەپێی توێژینەوەی زانكۆی تەكنۆلۆژیای فیدراڵی سویسرا زیورخ «Sicherheit 2023Externer Link» سویسرا یەكێكە لە سەقامگیرترین وڵاتەكانی جیهان، چ لەڕووی سیاسی و چ لەڕووی ئابوورییەوە. سەقامگیری هۆكارێكە بۆ متمانە بە دامەزراوەكان.
دیموكراسی لە ساڵانی رابردوودا لە سەرانسەری جیهاندا لە دابەزیندایە، وڵاتانی وەك بەرازیل و ئەمریكا هەوڵی كودەتایان بەخۆوە بینیوە.
زۆرێك لە وڵاتانی دیموكراسی لە خەباتدان بۆ پاراستنیان. سویسرا جێگیرە، لێرەدا نوێنەرانی حزبە گەورەكان لە چەپەوە بۆ راست بەردەوامن لە حوكمڕانی پێكەوە.
متمانە بە حكومەتی سویسرا
متمانە هۆكارێكە بۆ سەقامگیری كۆمەڵایەتی. لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەت لە ساڵی 1848 ەوە، چەند وەزیرێك ناچاربوون بێ ئیرادە بڕۆنە دەرەوە لە دەوڵەت. لە ئەنجومەنی فیدڕاڵی ( حەوت وەزیرەكەی سویسرا)، حەوت كەس سەرۆكایەتی حەوت وەزارەتەكەی وڵاتەكە دەكەن، ئێستا 111 پیاو و 10 ژن. لە ئیتاڵیا لە ساڵی 1946ەوە تا ئێستا 1300 وەزیر سوێندیان خواردووە.
زانكۆی بێرن دەگاتە ئەو ئەنجامە، ئاستی بەرزی متمانە بە حكومەتی سویسرا لە ماوەی 20 ساڵی رابردوودا گەشەی كردووە، یەكێكە لە هۆكارەكانی ئەم بەردەوامییە.
وەك لە دیموكراسییە پێشكەوتووەكانی دیكەدا، حكومەت و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری لە سویسرا یەكتریان كۆنترۆڵ كردووە، بەڵام ئەندامانی ئەنجومەنی فیدراڵی سویسرا بە بەردەوامی دەبێت رووبەڕووی ریفراندۆم ببنەوە. و زۆرینەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە، هەندێك جار دەڵێن نەخێر، چونكە لە وێنەی خودی سویسرادا خۆیان سەروەرن.
زۆربەی وەزیرەكان كارەكانیان خۆبەخشە
لە سویسرا تەنها حەوت وەزیرەكە كاركردنیان خۆبەخش نییە، سیستمی سیاسی سویسرا بەرپرسیارێتی رادەستی دانیشتووان دەكات. هەركەسێك بیەوێت گۆڕانكاری دروست بكات، دەچێتە یانەیەك، بۆ خۆپیشاندانێك یان وەك ژمێرەری دەنگەكان لەو دەنگە زۆرانەدا كاردەكات، دەرفەتەكانی بەشداریكردن لە پڕۆسەی سیاسیدا متمانەیان دروست كردووە. هەموو دەنگدەرێكی سویسری كە مافی دەنگدانی هەیە، وەك ئەندامی ئەنجومەنی نیشتمانی سویسرا وایە.
متمانە بە پۆلیسی سویسرا
متمانە بە حكومەت و بازرگانی و دادگاكان لە سویسرا زۆر زۆرە. بەڵام ئەوە پۆلیسە كە لە زۆرترین ئاستی متمانەدا بەهرەمەندە. لە توێژینەوەی ساڵانەی
ETH SicherheitExternal link دا پۆلیس بە بەردەوامی لە پلەی یەكەمدایە لە ریزبەندی متمانەدا. بەبێ گوێدانە رەخنەكانی پۆلیس، بۆ نموونە لە پێوەندی لەگەڵ رێژەیی ئۆپەراسیۆنەكان لە خۆپیشاندانە سیاسییەكان، یان تۆمەتەكانی پرۆفایلی رەگەزی.
ئەفسەرانی پۆلیس لە دەسپێكی كۆلیژی پۆلیسیدا لە كاتی راهێنانەكانیاندا رەفتاری دروستكردنی متمانە رادەهێنن. فابیا فرێینموت لە ئەكادیمیای پۆلیسی خۆرهەڵاتی سویسرا دەڵێت: لە چاوپێكەوتنێكیدا بۆ كەناڵی رەسمی سویسرا، وەك ئەفسەرێكی پۆلیس دەتوانیت بە شێوازی جیاواز وەستانی هاتوچۆ بكات».
«دەتوانم بچمە ئەوێ و لەسەر ئەو شەقامە قۆڵەكانم بچەمێنمەوە بە شۆفێرێك بڵێم: سڵاو، ئەمڕۆ جارێكی دیكە چیمان هەڵە كرد؟ دەتوانیت بە شێوەیەكی جیاواز بیكەیت. واتە بە كەمكردنەوەی دۆخەكە لەبری ئەوەی كەسی بەرامبەر ناڕەحەت بكەیت لەڕووی دەرونییەوە.» ئەمەش ئەزموونێكی ئەرێنی وەك بنەمایەك بۆ پەیوەندیی داهاتوو لەگەڵ پۆلیس دروست دەكات.
هەروەها ئەفسەرانی پۆلیس دەبێ لە دۆخە توندەكاندا بە شێوەیەكی پیشەیی رەفتار بكەن. لە كۆلێجی پۆلیس لە خۆرهەڵاتی سویسرا، خوێندكارانی پۆلیس لە كاتی راهێنانەكانیاندا ئەمە رادەهێنن.
متمانە لە سایەی خۆشگوزەرانیدا
سویسرا دەوڵەتێكی كارا و بە سەروەری یاسا بەڕێوەدەبرێت و ئازادییەکی بەرفراوانی تاکەکەسیی هەیە، لە سیستمی سیاسیدا رێوشوێنەكان بۆ رێگریكردن لە چڕبوونەوەی زیادەڕۆیی دەسەڵات لە تاكەكان یان حزبەكاندا دانراون. دانیشتووان دەتوانن بەرگری لە خۆیان بكەن لە بەرامبەر ئازادیی لێكۆڵینەوە و رۆژنامەگەری پارێزراون و تایبەتمەندی هەیە بۆ نموونە لە یاسای بانكیدا.
خۆشگوزەرانی بەشدارە لە ئاستی بەرزی متمانە، زۆرینەی رەهای خەڵك لە سویسرا لە ئاسایشی ئابووریدا دەژین.
نزیكەی %15ی دانیشتووان مەترسی هەژاری یان هەژارییان لەسەرە. ئەمانە بە تایبەتی بەدەست بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك و وزە و كاڵا بەكارهێنراوەكانەوە دەناڵێنن.
ئەو راستییەی كە لە ساڵی رابردوودا نرخەكان لە سویسرا، كەمتر لە وڵاتانی دراوسێ بەرزبوونەوە، دەگەڕێتەوە بۆ فرانكی سویسری كە بە بەراورد لەگەڵ هەڵاوسان بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر جێگیرە.
دیمەنێكی بێ بەربەست لە دەریای ناوەڕاست
ژیان لە سویسرا كە بۆ زۆر كەس ئاسوودەییە، چەندین جار دەنگی رەخنەگرانی ورووژاندووە، ئایا دەكرێت هونەری باش هەبێت لە كاتێكدا ئەوەندە كەم، شتە چاوەڕواننەكراوەكان روودەدەن؟
هەر لە سەدەی نۆزدەهەمدا، تاكە سویسری براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئەدەب، كارل سپیتلەر، یاری بە بیرۆكەی تەقاندنەوەی بەرزاییەكانی ئەڵپ كرد. لەو كاتەوە گلەیی لە سەقامگیری وڵات لە هەموو نەوەیەكدا پرسێك بووە.
شتێك روونە، هەركەسێك بتوانێت وەك یارییەكی دەروونی بیر لە تەقینەوە بكاتەوە، ژیانێك دەژی كە بۆردومانەكان زۆر بەدووری دەزانن.
هەروەها روونە كە لە مێژووی سویسرادا هەمیشە چەند ساتێك هەبووە كە زۆر كەس ترسیان لە كۆتایی هاتنی ئەم سەقامگیرییە گوایە ئەبەدییە، هەبووە.
كاتێك متمانە دەشێوێت
لە ساڵی 2023 فیدراڵی سویسرا یادی 175 ساڵەی نووسینەوەی دەستووری كردەوە. لە هەمان كاتدا لەگەڵ ئاهەنگەكاندا، دەستپێشخەرییەكی جەماوەری داوای پێداچوونەوەی تەواو بە دەستووردا دەكات.
هەروەها لە سویسرا دامەزراوەكان لە خەباتدان بۆ شەرعیەتی خۆیان و دەسەڵاتدارانی پێشوو ناچارن چالاكانە بەدوای متمانەدا بگەڕێن.
سۆشیال میدیا خەریكە گوتارەكە دەگۆڕێت. زۆرجار تەقینەوەی پۆپۆلیستی لە سویسرادا جێگیر دەكرا. بەڵام لە سویسراشدا بەردەوام ئاڵنگارییەكان هەن.
سویسرا رووبەڕووی هەمان ئاڵنگاری هەموو دیموكراسیەكان دەبێتەوە: چۆن دانیشتووان دەتوانن یەكگرتوویی كۆمەڵایەتی پەرەپێبدەن و بیپارێزن. پێگەی دەستپێك بۆ ئەمە ئەوەندە خراپ نییە.
سەرچاوەكان
www.nzz.ch
www.tagesanzeiger.ch
پۆلیسی سویسرا لە ریزبەندی متمانەپێكردن لە پلەی یەكەمدایە
