هاوڕێیەكم كە خاوەن بڕوانامەیەكی بەرزە، لەبەر ئەوەی لەچك بەسەرە، لە كۆمپانیایەكدا رۆژی چاوپێكەوتن پێیان گوتبوو: وەرناگیرێیت، چونكە لەچك بەسەری، كوڕێكیان وەرگرتبوو، بڕوانامەكەشی نزمتر بوو. كوڕی هاوڕێیەكیشم بە بڕوانامەیەكی بەرزەوە وەزیفەیەكی لەكیس چوو، تەنها لەبەر ئەوەی ركابەرەكەی كە كچە نامەی پشتگیریی بەرپرسێكی پێبووە.
داوای لێبوردن لە خۆم دەكەم
دوای ئەم دوو هەواڵە بیرم كردەوە ئەوەی ئەو دوو حاڵەتەی خوڵقاند، نەبوونی یەكسانی نەبوو، بەڵكو ناعەدالەتی بوو. هەر بۆیە گەیشتمە ئەو خاڵەی بڵێم: هەموو ئەوەی تا ئیستا لەبارەی یەكسانییەوە وتوومە پووچەڵ دەكەمەوە، داوای لێبوردن لە ژنان و پیاوان دەكەم كە چەندەها لاپەڕەم بە چەمكێك رەشكردەوە كە بوونی نییە و نابێت. داوای لێبوردن لە خۆم دەكەم كە ساڵانێكی زۆرە مێشكمم بە شتێكەوە سەرقاڵكردووە بەناوی «یەكسانی»ەوە.
بیهێنەرە پێش چاوت هەردوو رەگەز لە هەموو شتێكدا یەكسان بن، نە بڕوانامە، نە لێهاتوویی، نە ئەزموونی كار، نە كارامەیی و شارەزایی، نە ئاستی رووناكبیری و مەعریفی هیچ گرنگ نەبن و نابێت باسیان بكەین، بەوپێیەش پێویستمان بە هیچ قانوونێك نابێت بۆ ئەوەی دادپەروەری لەنێوان ئادەمیزادەكاندا بەرجەستە بكەین.
لە پێناسە گشتییەكەیدا بۆ «یەكسانی» بیهێنە بەرچاوت، ژنێك بە بڕوانامەیەكی بەرزەوە بە پیاوێك یەكسان بێت كە هیچ بڕوانامەیەكی نییە، هەروەها پێچەوانەكەشی راستە. ژنێكی نەخوێندەوار لەگەڵ پیاوێكدا بۆ نموونە پڕۆفیسۆر بێت یەكسان بن.
میللەتە ژێردەستەكان كە خەبات دەكەن، بۆ ئەوەی ناكەن لەگەڵ داگیركەرانیاندا یەكسان بن، بەڵكو بۆ چەسپاندنی عەدالەت و دادپەروەری. بۆ گێڕانەوەی كەرامەتی ئینسانی بۆ میللەتەكانیان و دابینكردنی ژیانێكی شایستە بۆیان.
هەموو مرۆڤێك مافی هەیە
تەواوی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیش لەسەر ئەم گۆی زەوییە، كەم تا زۆر قانوون حوكمی دەكات، بە پێی ئەو قانوونە هەموو مرۆڤێك بەدەر لەوەی ژنە یان پیاو، بۆ نموونە مافی خوێندنی هەیە، ژنێك دەخوێنێت و پیاوێكیش دەخوێنێت، تا ئێرە كێشەمان نییە، بەڵام كێشەكە لەوێوە دەستپێدەكات كە ژنێك خوێندنی تەواو نەكردووە یان بەهرە و توانای پێویستی نییە، تەنها لەبەر ئەوەی نزیكی بەرپرسێكی حزبییە دادەبەزێتە گۆڕەپانی هەڵبژاردنەكان بۆ ئەوەی ببێتە نوێنەری میللەتەكەی لەناو ئەنجومەنی نوێنەرانی میللەتدا «پەرلەمان»، لەبەر ئەوەی قانوونی «كۆتا» پەیڕەو دەكرێ، ئەو ژنە دەبرێتە پێشەوە و پیاوێك كە بڕوانامەی بەرزی هەیە و خاوەنی گەنجینەیەكی باشی رووناكبیری و زانستییە لە لیستەكە دەردەكرێ یان لە باشترین حاڵەتدا ناوەكەی دەخرێتە ژێر ناوی ژنەكەوە. ئەمە پێی دەگوترێ نادادپەروەری. ئەوەی ئەم ناداپەروەرییە دروست دەكات ئەو قانوونەیە كە دەبێت دەستكاری بكرێ.
بەپێچەوانەشەوە، لە هەندێ لە دامودەزگاكاندا بە بیردۆزی پیاوسالاری پۆستەكانی تیادا دەدرێ بە كاندیدەكان، پۆستێكی بەرز دەدرێتە پیاوێك تەنها لەبەر ئەوەی مەیلی بۆ حزبێك هەیە و ژنێك كە خاوەنی بڕوانامە و ئەزموونێكی دەوڵەمەندە لە بوارەكەدا پشتگوێ دەخرێ، لە باشترین حاڵەتدا دەیخەنە ژێر دەستی پیاوە حزبییەكە. ئەمە پێی ناوترێ نایەكسانی، پێی دەوترێ نادادپەروەری.
ئەگەر مەسەلەكە «یەكسانی» بوایە، دەبوایە ژنە بێتواناكە و پیاوە بەتواناكە وەكو یەك هەمان پۆست وەرگرن. بردنە پێشەوەی پیاوێك لە پۆستێكدا تەنها لەبەر ئەوەی پێشمەرگەی دێرین بووە، و دوورخستنەوەی ژنێكی خاوەن بڕوانامە و پەراوێزخستنی نایەكسانی نییە، نادادپەروەرییە.
بردنەپێشەوەی ژنانی بێ توانا نادادپەروەرییە
بیری لێبكەرەوە، تەنانەت ژنێك و ژنێكی تریش یەكسان نین، پیاوێك و پیاوێكی تریش یەكسان نین. چجای ئەگەر قسەكە لە بڕوانامە و كارامەیی و لێهاتوویی بێت. وەك بۆ نمونە بردنە پێشەوەی ژنێك بۆ پۆستێك تەنها لەبەر ئەوەی ژنی پێشمەرگە بوە و لەگەڵ مێردەكەی لە شاخ بوە، وپەراوێزنانی ژنێكی تر كە لەو بەتواناترە وهەڵگری بڕوانامەی بەرزیشە. بە هەمان شێوەش پیاوێك وپیاوێكی تر یەكسان نین و زۆربەیجار دووچاری ئەو نادادپەروەرییە دەبنەوە، هەتا پیاوێكی گوێڕایەڵی حزبێك یان پیاوێك چەند ساڵێك لە شاخ پێشمەرگایەتی كردووە وەستابێت پیاوێكی تری خاوەن بروانامەیەكی بەرزیش بێت لە جێگەی شایستە بەخۆی و تواناكانی دانانرێ، ئەمە نایەكسانی نییە، ئەمە نادادپەروەرییە.
نادادپەروەری لە لەدایكبوونەوە دەستپێدەكات
ئەوەی بە دوو رەگەزەكەوە پەیوەستە، نادادپەروەری لەو كاتەوە دەستپێدەكات كە لەدایك دەبین و بە ئەندامی زا و زێماندا دەزانن كوڕ یان كچین، لەسەر ئەو بنەمایە رۆڵ و ئەركەكانمان بۆ دەستنیشان دەكرێت. هەروەها خانەكان دروستدەكرێن و چالاكی و مامەڵەی لێوە دەستنیشان دەكرێ لەسەر بنەمای ئەندامی زا و وزێمان. كوڕەكان هاندەدرێن بۆ ئەوەی بەهێز و خاوەن بڕیار و دەسەڵاتدار بن، كچەكان كە مێشكیان بە خورافات و چیرۆكە پڕوپووچەكان دەئاخنن ئامادە دەكرێن، ببنە كابانوویەكی پلە یەك و گوێڕایەڵ و دایكێكی ناوازە. ئەمە پێی ناگوترێ نایەكسانی، پێی دەگوترێ نادادپەروەری و مامەڵەی نائینسانی. پێی دەگوترێ جیاكاری لەسەر بنەمای رەگەز. هەر بۆ نموونە ئەو كچانەش كە وەكو كوڕ دەچنە كۆلێژی پزیشكی، خۆ لەوەدا یەكسانن كە هەردووكیان پزیشكی دەخوێنن، بەڵام دواجار كچەكان دەكەونەوە ژێر كاریگەریی دابونەریتە دواكەوتوەكە و بەرەو پسپۆڕیی نەخۆشییەكان ژنان دەچن و لە باشترین حاڵەتدا پسپۆڕیی ددان یان نەخۆشییەكانی چاو هەڵدەبژێرن. ئەو پسپۆڕییەی كە تایبەتە بە نەخۆشییەكانی ئادەمیزاد كە لە سەریدایە و نابێت پسپۆڕییەكەی خوارتر لە ملی ئادەمیزاد بڕوات. ئەمە نایەكسانی نییە، ئەمە ناهەقییە لە مامەڵەكردن لەگەڵ كچێك و جیاكردنەوەی لە كوڕێك لەسەر بنەمای رەگەزەكەی.
مرۆڤەكان لە هیچ شتێكدا یەكسان نین
هەرهەموو مرۆڤایەتی لەو ساتەی كە لەدایك دەبن یەكسانن كە هەردوكیان ئادەمیزادن، ئەوەی لەدوای ئەوە لەگەڵ گەورەبوونمان دێت، بۆ نمونە كچ، كوڕ و تەنانەت رەگەزگۆڕاوەكانیش شتێك حوكمیان دەكات كە پێی دەگوترێ قانوون، ئەو قانوونەی ژن لە پیاو بە كەمتر لە میراتیدا دادەنێت و سزای توند بۆ رەگەزگۆڕاوەكان كە نەخۆشییەكی جەستەیی و بایۆلۆژیە دەبێنێتەوە، ئەمە نادادپەروەرییە. ئێمە كە داوای یەكسانی دەكەین، لە هیچ شتێكدا یەكسان نین، خۆ هەردوو رەگەز ورەگەزگۆڕاوەكانیش هەر هەموو دوو چاو و دوو باڵ و دوو قاچمان هەیە، بەڵام هەر یەكە ئاستی زیرەكی و نازیرەكیی جیاوازە، ئاستی بیركردنەوە و هوشیاری و ئاستی زانستی و رووناكبیریان جیاوازە. جگە لەمانە ئاستی خوێندن و لێهاتوویی و شارەزاییشیان جیاواز و نایەكسانە و ئەوەش حاڵەتە ئاساییەكەیە.
مەسەلەكە لێرەدا بە سادەیی قانوونەكان و تۆكمەیی قانوونەكانە كە لەسەر بنەمایەكی ئینسانی بن و زەرورەتی جێبەجێكردنی ئەو قانوونانە بە شێوەیەكی دادپەروەرانە. لەسەدەی نۆزدەوە كاتێك بزوتنەوەی فێمینیستی سەریهەڵدا بە پلەی یەكەم دژ بە ناعەدالەتی بوو، چونكە كۆمەڵگەی ئینسانی بەشێوەیەكی رەها روەو بە نێركردنی هەموو بوارەكان هەنگاوی ناو و ژنانی كردەوە ناو چوارچێوەی ماڵەكانیان و دابینكردنی بژێویی ژیانیان لە كار و پیشەی وەكو خواردن ئامادەكردن و جلوبەرگ دوورین و ماڵ پاكکردنەوە و لە باشترین حاڵەتەكاندا ئیشكردن لەناو دایەنگەكان و لەناو كارگەكاندا و رازیبوونیان بە مووچەیەكی كەم تەنها بۆ ئەوەی چاوەڕێی دەستی پیاوێك نەبن. ئەمە نایەكسانی نییە، بە پلەی یەكەم ناداپەروەرییە.
ئەوەی كە فێمینیستەكان داوایان دەكرد لە یەكسانی مووچەدا بۆ ژنەكان وەكو پیاوەكان، لە راستیدا ئەوان داوای گۆڕینی قانوونەكان و جێبەجێكردنیان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە دەكرد. لەوەش گرنگتر «ئازادی»ی بڕیاردان، لە ژیان، هەڵبژاردنی جۆری خوێندن، هەڵبژاردنی جۆری پیشە و هەڵبژاردنی هاوسەر و تەنانەت ئازادی لە گۆڕینی رەگەز كە هۆرمۆنی رەگەزێكت لە هۆرمۆنەكەی تر لە جەستەدا بەرزتر بوو و پێویستیی بە نەشتەرگەری بێت و..تاد. تۆ كە ئازاد بوویت ئاڕاستەی خوێندن و پیشەی دوارۆژ و شێوازی ژیانت دەستنیشان بكەیت، لە راستیدا تۆ پێت دەگوترێ ژنێكی ئازاد، ئیتر مانای چیە ئەگەر تۆی ژن هەڵبژاردەكەت لە خوێندندا نزم بێت و داوای یەكسانی بكەیت لەگەڵ پیاوێكدا كە چەندین ساڵ لە تۆ زیاتر خوێندوێتی و شەونخونیی كردووە؟ بەڵام دەكرێ داوای مامەڵەیەكی ئینسانیی سەردەمییانە لە پیاوەكانی دەوروبەرت بكەیت كە دادپەروەر بن لە بەخشینی چانسی هەڵبژاردنی شێوەی ژیانی داهاتووت.
ناكرێ ژنێكی بەڕێوەبەری دەزگایەك داوای یەكسانی بكات لەگەڵ دەیان كرێكاری ژێر دەستی كە چارەكێكی ئەویان نەخوێندوە و چارەكێكی ئەو رۆشنبیرییان نییە، تەنها لەبەر ئەوەی ئینسانن. ئینسانییەت وا ناڵێت، ئینسانییەت پێویستیی بە هۆشیاری و قانوون و دادپەروەرییە بۆ ئەوەی ئادەمیزادەكان ژیانێكی شەرەفمەندانە بەڕێكەن.
تەنانەت مەسەلەی «مووچە» كە تاهەنووكەش مقۆمقۆیەكی زۆری لەسەرە لە زۆرێك لە كۆمەڵگەكان یەكلانەبۆتەوە. چونكە ئەدا و چالاكیی جەستەیی و توانستی ئادەمیزادەكان بۆ راپەڕاندنی ئەرك و پیشەكانیان هەرگیز یەكسان نییە، ئەگەر بڕوانامە و ئەزموونی كاریشیان وەكو یەك بێت. ئاخر ناكرێ پیاوێكی هەڵگری بڕوانامەیەكی بەرز و ژنێكی خاوەن هەمان بڕوانامەی بەرز، مووچەكانیان وەكو یەك بن، ئەگەر بۆ نموونە ژنەكە لە پیاوەكە كاراتر بێت و ئەزموونی كاركردنی لە بوارەكەدا زیاتر بێت، پێچەوانەكەشی راستە ئەگەر پیاوەكە لە ژنەكە باشتر بێت.
پێداگری لە مەسەلەی «یەكسانی» بەم شێوەیە هەتا ئیستا گەواهیی ئەوە دەدات كە ئێمە بە رێگەیەكی هەڵەدا رۆیشتووین. ئێمە دەبێت پێداگری لەسەر گۆڕینی سیستەمی قانوون دانان بكەین و جەخت لە جێبەجێكردنی دەقاودەقی رۆحی قانوونەكان بكەینەوە بۆ ئەوەی دادپەروەری بكەینە كەلتوری كۆمەڵگەكەمان و بیكەینە فەلسەفەی ژیانمان.
