پرسیاركردن سەرچاوەی پەروەردەی لیبراڵە

مامۆستا پێشڕەو

پەروەردە بریتییە لە بڕوابوون بەوەی كە لە توانادایە گەشە بەمرۆڤ بدرێت و توانا شاراوەكانی بتەقێنرێتەوە، مرۆڤ بوونەوەرێكە دەكرێت بەردەوام گەشە بەلایەنی مەعریفی بدرێت و دەبێ هەموو ئەو شتانەش بزانێت کە پەیوەندیی بە مرۆڤەوە هەیە وەكو كەلتورەكان و بەها و رووداوەكان.
جیروم برۆنەر لەمبارەیەوە دەڵێت: مرۆڤەکان لە سنووری فێربوونی خۆیاندا ناوەستن، بەڵكو بەردەوام هەست بە نەزانی دەكەن و لە هەوڵی ئەوەدان خۆیان لەو نەزانینە دەرباز بكەن.

پەروەردە هەم زانستە و هەم هونەر 
 مرۆڤ لە رێگەی فێربوونەوە دەبێت بە مرۆڤ، فێربوونیش لە رێگەی تێكەڵبوون بەوانی ترەوە دەبێت و لە رێگەی ئەویترەوە گەشە دەكات، واتە پرۆسەی فێربوون لە پەیوەندییەكی بەردەوامدایە لەگەڵ ئەوانی تردا. بۆیە كانت پێیوایە پەروەردە پڕۆسەیەكە سەرچاوەكەی ئەوانیترە.
 پەروەردە پێگەیاندنی كەسایەتییەكی كامڵ نییە، بەپێی تایبەتمەندییەكی دیاریكراو، بەڵكو پەروەردە رزگاركردنی هەموو مرۆڤێكە لەو كۆت و بەندانەی كە رێگرن لەبوون بەخود. بۆیە دەتوانین بڵێین پەروەردە چەندێك زانستە، ئەوەندە و زیاتریش هونەرە، واتە هونەری كرانەوە بەسەر هەموو كەلتورەكان و بەهرەكان و تواناكانی مرۆڤ .

پەروەردەی لیبراڵ مرۆڤ ئازاد دەكات 
پەروەردەی شارستانیانە ئەوەیە كە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە خوێندنگەكان و پڕۆگرامەكانی خوێندن پاكبكرێنەوە لەهەر شتێك كە بانگەشە بۆ بڕوایەكی دیاریكراو دەكات و لەبەرامبەردا جەخت لەسەر بەهاكانی هاووڵاتیبوون و مرۆڤبوون و ئاشتەوایی و لێبوردەیی و پێكەوە ژیان و مافەكانی گشت مرۆڤەكان بەبێ جیاوازی رەگەزی، ئایینی، مەزهەبی و نەتەوەیی دەکاتەوە. پەروەردەی لیبراڵ واتە ئازادكردنی عەقڵ لەهەر رێگری و كۆسپ و ستەمێك تاكو وێڵی حەقیقەت بێت، ئەو پەروەردە لیبراڵە كە مرۆڤ ئازاد بكات لە كۆت و بەندەكانی رێككەوتنە ساختەكان و لە ستەمكاری نەزانین و بەرزی دەكاتەوە بۆ ئاستی گەردونایەتی، پەروەردەی لیبراڵ ئەو سیستمەیە كە بە پلەی یەك كاراكتەر بینا دەكات، یان پەروەردەی لیبراڵ ئەو سیستمەیە كە كەسی ئازاد پەروەردە دەكات، پەروەردەی لیبراڵ مەشقكردنی چاوە بۆ بینینی خۆری حەقیقەت. وەرچەرخانە، گۆڕینی ئاڕاستەی عەقڵ و رۆحە، تەكنیك نییە، ژمارەیە، كارامەیی نییە بەڵكو پەروەردەكردنی خەیاڵە و لەخەیاڵدا پەروەردەكردنی عەقڵە بۆ نواندنی موعجیزە لەبەردەم موعجیزەكانی رابردووی عەقڵ دا.

گۆڕینی حاڵەتی سروشتی بۆ مەدەنی 
بە رای ئالان بلوم زانای ئەمریكایی عەقڵ ئەو كاتە دادەخرێت كە ئیتر ناتوانین عەقڵانیانە پرسیار بكەین، لەكاتێكدا كە پرسیاركردن سەرچاوەی جەوهەری پەروەردەی لیبراڵە. ئامانجی سەرەكی پەروەردەی لیبراڵ بریتییە لە پڕچەکكردنی خوێندكاران بە مەعریفە، باشترین رێگە لە پەروەردەی لیبراڵ و مەدەنیدا ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕایە لە نێوان مامۆستا و خوێندكاران ئامانجێكی تری دەرگیربوونە لەگەڵ دۆگمای مێژووگەرایی كە داماندەبڕێت لە میراتێكی دەوڵەمەندی بیركردنەوە دەربارەی بوون و ژیان.
 ئەركی پەروەردەی مەدەنی یان لیبراڵی بریتییە لە گۆڕینی حاڵەتی سروشتی بۆ حاڵەتی مەدەنی، دەستگرتنی مرۆڤ و گۆڕینی لە بوونەوەرێكی سروشتییەوە بەخۆیی و هەواو ئارەزوو حەماسەت و توانا جیاوازییەكانی و بونیادی عەقڵی ئەو خەون و خەیاڵ و سۆزەكانی بۆ بوونی بە كەسێكی كارای ناو جڤاتی مەدەنی .
پەروەردە لە خێزانەوە دەستپێدەكات 
پەروەدەی مرۆڤ لەگەڵ لەدایكبوونیدا دەستپێدەكات، پێش ئەوەی فێری قسە كردن بێت، واتە پێش قۆناغی تێگەیشتنی ئەو چركەساتەی دایەنەكەی دەناسێ، ئەو زۆر شت فێر بووە. پەروەردە دەبێت لە خێزانەوە دەست پێبكات و ئەركی سەرەكی خێزانیشە كە لە منداڵدا هەستی چاكەكاری بچێنێ و منداڵ بە جفاتە گەورەكەی بناسێنێت. لای رۆمانییەكان پەروەردە لە ماڵەوە، لە خێزانەوە دەستپێدەكات و باوكیش ئەو ئەركەی پێسپێرراوە، هەر بۆیە (شیشرۆ 106-43پ-ز) جەخت دەكاتە سەر رۆڵی خێزان لە پەروەردەكردنی منداڵدا. دەبێ لێرەدا ئاماژە بۆئەوە بكەین ئەو منداڵانەی سەركەوتنی باش بەدەستدەهێنن ئەوانەن كە لە ماڵی خۆیاندا شتێك بەدەستدەهێنن كە خوێندنگەكان بۆیان دەستەبەر ناكات، ترسی شكستخواردن و سەرنەكەوتن لە خوێندنگەدا، گوشاری دەروونی بەردەوام، ترسی دەرنەچوون، ریتمی بێزاركەر و نامرۆڤانەی خوێندنگە هۆكارن بۆ دواكەوتوویی سیستمی پەروەردە. پێویستە بیر لە بەرزكردنەوەی ئاست و ناوەڕۆكی پڕۆگرامەكانی خوێندن و بنیاتنانی چەند سیستمێكی نوێ بۆ درێژكردنەوەی دەوامی خوێندنگە. هەروەها بۆ چاكسازی لە پرۆسەی پەروەردەدا، پێویستە گۆڕانكاری لە پڕۆگرامەكانی خوێندن و بینای خوێندنگەكان و دابینكردنی ژەمێكی سووكی خواردن لە خوێندنگەكاندا بكرێت. دیسانەوە گرنگە ئەنجومەنی بەڕێوەبردن لە خوێندنگەكاندا هەبێت كەپێك بێت لە مامۆستایان و دایكان و باوكان و پەروەردەكاران و كارگێڕان و نوێنەرانی وەزارەتەكان، هەروەها گرنگی زۆر بدرێت بە راهێنانی مامۆستایان و مەشق و ئەزموونی نوێیان فێربكرێن، گرنگی بەپڕۆگرامی خوێندنی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان و كەمئەندامان بدرێت و ژمارەیەكی گونجاوی خوێندكار كە لە بیست خوێندكار زیاتر نەبن لەهەر پۆلێكدا.

نەمانی تاقیكردنەوەكان 
رایەك لە ئەوروپا و ئەمریكا و كەنەدا هەیە كە داوای نەمانی تاقیكردنەوەكان  دەكەن لە خوێندنگاكاندا و داوای جێگرەوەیەكی گونجاو تر دەكەن، یان میكانیزمێكی تر هەبێت بۆ هەڵسەنگاندنی ئاست و پلەی خوێندكاران نەمانی تاقیكردنەوە دەبێتە هۆی ئەوەی كە خوێندكاران باشتر تێبگەن لە وانەكان و تەنها تێگەیشتن و خوێندنەوە و كۆشش كردن بۆ تاقیكردنەوە نەبێت ، ئەگەر تاقیكردنەوە نەبێت خوێندكاران زیاتر دەچنە زانكۆ و بڕوانامەی باڵاتر بە دەستدەهێنن.
 سەبارەت بە بواری پەروەردە لە ئەوروپادا رایەكی تر هەیە كە پەروەردە، بدەنە دەست كەرتی تایبەت و كرێی خوێندن زیاد بكەن و زانكۆكان بكەنە زانكۆی ئەهلی ، بۆ نموونە لە بەریتانیا دەوڵەت بەرنامەیەكی بەرفراوانی بەدەستەوەیە كە بەشەكانی زانستە مرۆڤایەتییەكانی وەكو (فەلسەفە، ئایین، مێژوو ....هتد) دابخات، یاخود سنوورداری بكەن، یان تێهەڵكێشی بكەن، هەر لەبەر ئەوەیە كە ئەولەوییەت دەدەن بە دامەزراندنی بوارەكانی پزیشكی و ئەندازیاری و زانستە سیاسییەكان. چونكە خوێندكار كە دەردەچێت لە بەشەكانی زانستی مرۆڤایەتی، ناتوانێت لە بازاڕدا كاری پێ پەیدا بكات، هەر بەپێی سیستمی نیو لیبراڵیزمی نوێ ئەوەیە كە خوێندن بكرێت بەپارە، یان بدرێت بە كەرتی تایبەت. هەروەك ئێستا لە وڵاتانی خۆرئاوادا حكومەتەكان پارەی زانكۆكانیان زۆر كەم كردۆتەوە، زانكۆش ناچار بووە كەپارە لەسەر خوێندكار زیاد بكات، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی كە ژمارەیەكی زۆری خوێندكاری چینە هەژارەكان بێبەش بن لە خوێندنی زانكۆ و خوێندنی باڵا، هەر بۆیە سیستمی پەروەردە لە خۆرئاوادا بۆتە بەشێك لە سیستمی سەرمایەداری و بازاڕ. پێویستە واز لەو شێوازە بهێنرێت كەرۆڵی خوێندنگە لەوەدا كورتدەكاتەوە وا لە خوێندكار بكات بابەتەكانی خوێندن ئەزبەر بكات بەمەبەستی دەرچوون لە تاقیكردنەوەدا و پێوەری تاقیكردنەوە و  نمرەی بەرزهێنان تەنها پێوەر نەبێت بۆ هەڵسەنگاندنی ئاست و تێگەیشتنی خوێندكاران.
پەروەردەی كوردستان لاوازە
بەداخەوە لە كوردستاندا  پەروەردە بەگشتی و پەروەردەی كۆمەڵایەتیمان لاوازە، نەك هەر لاوازە، بەڵكو هەست بەوە دەكەین كە وەزارەتی پەروەردە ستراتیژێکی نییە بۆ دروستكردنی ئەو شتەی كە وڵاتێكی وەكو فەرەنسا گرنگی پێدەدرێت و چۆن لەرێگەی پەروەردەی كۆمەڵایەتییەوە دیاردەی تیرۆریزم بەرتەسك بكەنەوە، بەداخەوە لە كوردستاندا وانەكانی (سروود و مۆسیقا و وێنە و وەرزش) كراونەتە قوربانی وانە زانستییەكان و گرنگی بەم وانانەی دوایی نادەن كە منداڵان فێری خۆشەویستی و راستگۆیی و لێبوردەیی دەكات. 
لە كوردستاندا بەداخەوە پەیوەندیی مامۆستا و خوێندكار پەیوەندییەكی دیموكراسی نییە و زیاتر لە پەیوەندی نێوان  ئەفسەر و سەرباز دەچێت. دەتوانم بڵێم لە كوردستاندا لەسەر ئاستی پەروەردەی كۆمەڵایەتی منداڵەكانمان بە كۆڵانەكان سپاردووە، بە خوێندنگەکانمان سپاردووە كە هیچ پڕۆگرامێكی زانستیان نییە، بەو زانكۆیانەمان سپاردوون كە تەنها كار لەسەر نمرە بەخشینەوە دەكەن.
سەچاوەكان
- دەربارەی توندوتیژی و  دیموكراسی، سلاڤۆی ژیژەك،و: ولید عمر، چاودێر ژمارە 252-2015.
-پەروەردەكردنی راگەیاندنكارانە لەسەدەی بیست و یەكدا،د. فوزیە بكر، كۆتایی بانگەشەكار، كۆمەڵێك نووسەر، 2012. 
-شكاندنی ئاوێنەی كۆمەڵگە و بونیادی پەروەردەی نوێ، حبیب محمد دەروێش، گۆڤاری كۆچ ژمارە -6-، فایلی پەروەرد.
-پەروەردەو فێركردن لە سەرمایەداری و كۆمۆنیزمدا، گفتۆگۆ لەگەڵ ئەمیر حەسەن پور، چاودێر ژمارە -326-،2017.
- پەروەردەی لیبراڵ و ئاكاری مەدەنی، ئاشتكردنەوەی عەقڵ و عەشق، فاروق رفیق، خانەی حیكمەت 2006 سلیمانی.