بەپێی مادەی (13) لە دەستووری عیراقدا، گەل سەرچاوەی دەسەڵاتە و دەستووریش باڵاترین یاسایە و ناکرێت هیچ یاسایەک پێچەوانەی ئەم دەستووەرە بێت، وەک لە بڕگەی یەكەمدا هاتووە: «ئەم دەستوورە بە یاسای باڵاو هەرە بەرز دادەنرێت لە عیراقداو پێویستە لە هەموو شوێنێكی عیراقدا پابەندبن پێوەی بەبێ جیاوازی». لە بڕگەی دووەمیشدا هاتووە: «نابێت یاسایەك دابنرێت پێچەوانەی ئەم دەستوورە بێت».
یاسا سەروەرە
ئەگەر سەرنج بدەینە دەقی بڕگەی یەکەمی مادەی (19)، تیایدا هاتووە: «یاسا سەروەرە، هیچ دەسەڵاتێک بەسەر یاساوە نییە، (دادگا سەربەخۆیە و هیچ دەسەڵاتێكی بەسەرەوە نییە جگە لە یاسا)، کەواتە ناکرێت دادگا مل بدات بۆ گوشاری سیاسەتوانان.
شێواز و پێکهاتەی دادگای فیدراڵی
لە مادەی (92)ی دەستووردا هاتووە: «دادگای فیدراڵی لە دادوەر و شارەزایانی فیقهی ئیسلامی و شارەزایانی یاسایی پێکدەهێنریت، ئەمەش بە یاسا رێکدەخرێت، ئەم یاسایەش پێویستی بە دەنگی دوو لەسەرسێی دەنگی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانە و بەپێی مادەی (93)ی دەستوور، دادگای فیدراڵی دەسەڵاتەکانی دیاریکراون، کە خۆی لە هەشت بڕگەدا دەبێنێتەوە، ئەوانەش بریتین لە:
دادگای فیدراڵیی باڵا، تایبەتە بەم بوارانە:
یەكەم: چاودێریكردنی رادەی دەستووریبوونی یاسا و پێڕەوە كارپێكراوەكان.
دووەم: لێكدانەوەی دەقەكانی دەستوور.
سێیەم: یەكلاییكردنەوەی ئەو كێشانەی لە ئەنجامی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی حكومەتی فیدراڵییەوە دروست دەبن، هەروەها ئەو بڕیار و پێڕەو و رێنمایی و رێوشوێنانەی لەلایەن دەسەڵاتی فیدڕاڵییەوە دەردەچن، یاساش ماف دەدات بە هەریەك لە ئەنجومەنی وەزیران و كەسانی خاوەن پلە و ئەوانی دی كە راستەوخۆ لە دادگا رەخنە لەو بڕیارانە بگرن.
چوارەم: یەكلاكردنەوەی ئەو دوو بەرەكییانەی لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمەكان و پارێزگا و شارەوانی و ئیدارە ناوخۆییەكاندا روودەدەن.
پێنجەم: یەكلاكردنەوەی ئەو دووبەرەكییانەی لەنێوان حكومەتی هەرێمەكان یان پارێزگاكاندا روودەدەن.
شەشەم: یەكلاكردنەوەی ئەو تۆمەتانەی دراونەتە پاڵ سەرۆك كۆمار و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكان، ئەمەش بە یاسا رێكدەخرێت.
حەوتەم:پەسەندكردنی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنە گشتییەكان بۆ ئەندامێتی ئەنجومەنی نوێنەران.
هەشتەم:
1-یەكلاییكردنەوەی ناكۆكی نێوان كاری دادگای فیدراڵی و دەستەی دادوەریی هەرێم.
2-یەكلاییكردنەوەی ناكۆكی لەنێوان كاری دەستەی دادوەریی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنووری هەرێمەكانەوە.
ئەگەر سەرنج بدەینە دەقی مادەی (94)ی دەستوور، دەبینین دادگای دەستووری، گەورەترین پێگەی هەیە و دادگای بێ رکابەرە و بڕیاری حوکمی کۆتایی داوەتە دادگای فیدراڵی، کە (بڕیارەكانی دادگای باڵای فیدراڵی یەكلاكەرەوەیە و دەبێت سەرجەم دەسەڵاتەكان پابەندبن پێوەی). ئەوە دەقی دەستوورە، بەڵام عیراقییەکان دەنگیان پێ داوە، کەواتە ئەوە راو ئیرادەی ئێمەشە لە هەرێمی کوردستان.
ئایا دادگای باڵای فیدراڵی هیچ کۆت و بەندێکی لەسەرە؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ دەستوور و یاسا بەرکارەکان، بەپێی مادەی (130)ی دەستوور، یاساکانی عیراق بەرکارن تا بە یاسایەکی تر هەڵدەوەشێنرێنەوە، بەو مانایەی دەبێت رێز لەو یاسایانە بگیرێت و کار بە حوکمەکانی بکرێت، هەروەها لە مادەی (13)ی دەستووردا هاتووە، نابێت هیچ یاسایەک دەربکرێت پێچەوانەی حوکمەکانی دەستوور بێت، کەواتە دادگای باڵای دەستووری، دەسەڵاتی رەهای نییە، بەڵکو حوکم و دەسەڵاتەکانی لە چوارچێوەی دەستووردان، لەگەڵ ئەو سەرەقەڵەمانەی ئاماژەمان پێدان.
رۆڵی دادگای فیدراڵی
دەبێت بە گرنگییەوە بڕوانینە رۆڵی دادگای فیدراڵی لە سیستمی فیدراڵیدا بە تایبەتی بۆ ئێمەی کورد، هەروەها لە یەکلاییکردنەوەی کێشەکاندا لە نێوان هەرێم و بەغدا، ئەگەر ئێستا دەستووری عیراق بێنین و خاڵ لەسەر پیتەکان دابنێین و تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵی و تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێمەکان و تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتە هاوبەشەکان باس بکەین، زیاتر بەرچاومان روون دەبێتەوە، بۆیە گرنگە کورد بە وردی و هەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا بکات، ناکرێت کورد وەک نەیار و ئۆپۆزسیۆن لە حکومەتی فیدراڵی بڕوانێت، لەهەمان کاتدا ناکرێت شەڕی قانون و باڵادەستیی قانون نەکات، هەروەها ناکرێت شەڕی پێگەی قانون و دەستووریی هەرێمی کوردستان نەکات، مافی خۆیەتی پرسیار لەسەر دەستووریبوونی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی بکات، لەنێوان مادەی (92 و 130)، بۆیە باشتر وایە، کورد لە وێنەی عیراق و هەرێم لە پرسی یاسای دادگای فیدراڵی بڕوانێت، سەدان نووسەر و یاساناسی دڵسۆز پێشنیازیان کرد، پڕۆژەیان دا و تکا و پارانەوەیان کرد، کە یاسای دادگای فیدراڵی و یاسای ئەنجومەنی فیدراڵی و یاسای پاراستنی مافی هەرێمەکان و یاسای نەوت و غاز گرنگن، سەدان دڵسۆز و خەمخۆر هاواریان کرد کە یاسا و بەرنامە گرنگترە لە پۆست.. بەڵام؟
کورد وەکو بنیاتنەری عیراقی نوێ
بۆیە دەبێت دان بەڕاستیەکی تاڵ و فەرزکراودا بنێین، کە ئێمە کوردی باشوور، هاووڵاتی کوردستانی عیراقین، لەهەمان کاتدا دەبێت مێژووی (100) ساڵەمان لەبەرچاو بێت، پڕۆسەی بنیاتنانەوەی عیراقی نوێی دوای 2003 شمان لەبەر چاو بێت، کە کورد هاوبەش و ئەندازیاری پێکهێنانەوەی ئەم دەوڵەتە بوو، لە مێژووی کورد و 100 ساڵەی خەبات و بەرخودانی کورددا، دەیان ئەزموون هەیە، کە ناکرێت دووبارەیان بکەینەوە، دەبێت شەڕی دەستوور و قانون بۆ هەرێم و تەواوی عیراق بکەین، هەروەها دەبێت دان بە هەڵەکانیشدا بنرێت بە مەبەستی خۆ بەدوورگرتن لەو هەڵانە و پارێزگاری لە قەوارەی هەرێمی کوردستان و مافی کورد لە عیراقدا.
دادگای باڵا وەکو دادوەرێک بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکان لە عیراقدا
