زاراوەكانی رەخنەی رۆشنبیری

كولتوور و كەلەپوور

د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد

لە رۆشنبیریی كوردیدا زۆرجار تێكەڵاوكردنێك لەنێوان مانای (كولتوور) و (كەلەپوور)دا دروست دەکرێت، ئەم تێكەڵاوكردنە لەنێوان ماناكانی كولتوور و كەلەپووردا گرفتێكە رۆشنبیریی هەندێ‌ لە گەلانی دیشی گرتۆتەوە، بۆ نموونە د.عەلی وەردی باسی گرفتی وەرگێڕانی زاراوەی كولتوور culture دەكات بۆ زمانی عەرەبی، هەندێكیان دەیكەن بە رۆشنبیری و هەندێكی دیكەشیان دەیكەن بە ژیار یان شارستانیەت، هەندێكی دیكەش دەیكەن بەكەلەپوور.  لێرەدا خوێنەریش لێی دەشێوێت كە ئایا مەبەست لەكولتوور رۆشنبیرییە یان شارستانیەت یاخود كەلەپوور. لەراستیدا وەك عەلی وەردی دەڵێ‌ ئەم زاراوەیە لە سۆسیۆلۆجیا و ئەنترۆپۆلۆجیا و زانستەكانی تریشدا بایەخێكی مەزنی هەیە. ماناكانی كەلەپوورو كولتوور لای بیرمەندێكی دیكەی وەك محەمەد عابد جابری لە دووئاست و دوورەهەنددا لێكدەدرێتەوە: (رەسەنایەتی) و (هاوچەرخێتی)، ئەگەرچی لەئەنجامی توێژینەوەو دیالۆگێكی زانستیدا دەگاتە ئەو سەرەنجامەی كە ئەم دوو زاراوەیەش (واتە رەسەنایەتی و هاوچەرخێتی) دەشێت هەندێجار مانای هاوبەش و مانای بەنێویەكداچوو لەخۆبگرن،چونكە مەرج نییە هەموو رەسەنایەتییەك تەنها بچێتە خانەی كەلەپوورەوە و مەرجیش نییە هەموو هاوچەرخێتییەك بچێتە خانەی مۆدێرنەوە.

كەلەپوور نۆرمێكە یان نموونەیەكی ئۆرجیناڵی ڕەسەنە كە رەفتاری تاكەكان ‌و گرووپەكان دیاری دەكات

وەك دەزانین (كەلەپوور) لە عەرەبیدا (التراث) و لە ئینگلیزیدا Tradition یان بەمانای كۆی ئەو نەریتانە دێ کە لەژیانی هەرمیللەتێكدا تایبەتمەندیی هەبووە و دەشێ بەردەوامیشی وەرگرتبێ، سا ئەو نەریتە نووسراوبێ یان نەنووسراو، جۆری بیركردنەوەو تێگەیشتن بێ لە دنیا یان جۆری كاركردن ‌و كەرەستەكان‌ و جلوبەرگ‌ و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان. بەڵام(كولتوور)كە لەعەرەبیدا (الثقافة) و لە ئینگلیزیدا Culture یان Education، بەمانای كۆی بیركردنەوەی رۆشنبیرى دا كە لەسەردەمێكدا دیدو تێڕوانینێكی نوێ بۆ دنیا‌ و شتەكان بەرهەم دەهێنێ.
لێرەدا پتر لەدیدگایەك ‌و پتر لەتێڕوانینێك بۆ كەلەپوور هەیە كە ناشێ بونیاد و پێكهاتە و ماناكانی لەچوارچێوەی پێناسێكی دیاریكراودا بەند بكەین. بۆ نموونە دەكرێ بڵێین كەلەپوور كۆیەكە یان سیستمێكە لەو بەها و پێوەرە جێگیر ‌و سێنترالیزمانەی كە دەگەڕێتەوە بۆ ئەسڵێكی مێژوویی كۆن‌و لە رێگەی كۆنەستەوە یان لە رێگەی خەیاڵگەی كۆمەڵایەتی یان كۆی نائاكایی زەینی‌ و مۆراڵیی نەتەوەیەك شێلگیر دەبێ، یان دەكرێ بڵێین دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی باوە و لەهەموو سەردەمێكدا بەشێوەی جۆراوجۆر دەردەكەوێ‌و لەهەر سەردەمێكیشدا بەشێكی لێ بەجێدەمێنێ‌ و دەچێتە ناو مۆزەخانەی یادەوەریی مێژووییەوە كە لەوانەیە بەهۆی یاسا حەتمییەكانی گۆڕانی مێژوویی ژیانی مرۆڤەوە بەشێكی زۆری بەرەو لەناوچوون بڕوات.
دیدگایەكی تر وایدەبینێ كەلەپوور نۆرمێكە یان نموونەیەكی ئۆرجیناڵی ڕەسەنە كە رەفتاری تاكەكان ‌و گرووپەكان دیاری دەكات و كۆمەڵێ بەهای ئەخلاقی‌و رۆحی بەسەر(گشت)دا دەسەپێنێ، لێرەوە ئەم دیدگایە پێیوایە مومكین نییە كەلەپوور ببێتە رابردوویەكی دابڕاو لەزەمەن، بەڵكو لەمیانی خەیاڵگەی كۆمەڵایەتی‌ و ئەزموون‌ و ئاگایی كۆمەڵایەتییەوە ئامادەبوونێكی هەمیشەیی هەیە، لێرەدا خەیاڵگەی كۆمەڵایەتی خاڵی هاوبەشی نێوان كولتوورو كەلەپوورە كە هەردووكیان لەهەناوی ئەو خەیاڵگەیەوە بەشێوەی جیاواز لەدایك دەبن، بەو مانایەی خەیاڵگە ئەو فەزا عەقڵییەیە كە بارگاوی كراوە بەوێنە و هێما و خەیاڵ ‌و بەدوای میكانیزمەكانی بەرهەمهێنانی شێوازێكی تری خەیاڵ دەگەڕێ.
سەبارەت بەكولتووریش بیروڕاو بۆچوونی جیاواز هەیە كە فكری بەشەرییان بەسەر چەندین رەوت‌ و ئاراستەی جیاجیادا دابەش كردووە، ئەگەر كۆگیرییەك لەناساندنی كولتووردا بكەین لەوانەیە بتوانین بڵێین ئەو مەعریفەیەیە كە لەشوێنكاتێكی دیاریكراودا شكل ناگرێ، ئەگەرچی لەبنەچەدا شوێنكاتی دیاریكراوی خۆی هەیە بەڵام دواجار دەبێ بەمەعریفەیەكی گشتی كە كولتوورەكان لەتێكەڵبوون‌ و بەنێو یەكدا چوونێكی شاراوە یان ئاشكرادا بەرهەمی دەهێنن ‌و دەبێتە بەرهەمی مەعریفیی مرۆڤایەتی لەهەموو ئاستەكانی زانست و فەلسەفەو ئەدەب‌و هونەروبیركردنەوەوحوكم‌وئیرادەی حوكمكردن‌و شێوازەكانی بەڕێوەبردن، یان با بڵێین كولتوور ئەو گشتە ئاڵۆزەیە كە سەرانسەری توانا مەعریفییەكانی مرۆڤایەتی لەبیروباوەڕوهونەرو یاساو مۆرال‌و نەریتەكان دەنوێنێ‌و دەشێ سیماو فۆرمی جیاجیا بەشارستانیەتە مرۆڤایەتیەكان ببەخشێ، یان كولتوور بونیادێكی سەرخانییە‌و سەرجەمی ئاگاییە كۆمەڵایەتییەكان لەخۆیدا كۆدەكاتەوە.
كەلەپوور لەساتەوەختی خۆیدا قسەی خۆی كردووە و تەواوبووە، ناتوانێ هەموو توخمەكانی خۆی بەهەژموونێكی گەورەوە بگوازێتەوە بۆ ساتەوەختی ئێستا، واتە ئەو قسەیەی كەلەپوور كردوویەتی قسەی رەها‌و كۆتایی نییە كە بۆ هەموو سەردەمێك‌و بۆ هەموو شوێنێ بگونجێ، بەڵكو قسەكردنێكە تەنها بۆ سەردەمی خۆی كراوە.