ئازاد ئیبراهیم ئەحمەد
راستڕەوەکان، لە فەرەنسای لانکەی ئازادیی و دیموکراسییدا، زەنگێکی توندیان بەگوێی جیهاندادا، ئەم زەنگە بەتەواوی پێچەوانەی سەردەمی لویسەکانە کە هاووڵاتیان لەپێناوی ئازادی و دیموکراسیدا، لە دەسەڵاتی کڵێسا و دادگای پشکنین و لویسەکان، فەرەنسایان جێدەهێشت و دەچوونە سەر سنووری بەریتانیا و تابلۆیەکیان بەرزدەکردەوە لەسەری نووسرابوو «لێرەوە سنووری ئازادی دەستپێدەکات».
لەدوای رێنیسانس و رۆشنگەری و تێپەڕاندنی سەدە تاریکەکان کە بەمانای وشە «بازدانی مێژوویی» کرد، وادیارە جارێکیتر خۆرئاواییەکان بە رابەرایەتی راستڕەوی توندڕەو، خۆیان ئامادەدەکەن بۆ رزگاربوونێکی تر، بەڵام ئەمجارەیان رزگاربوونە لە مەترسیی کۆچبەرانی خۆرهەڵاتی و ئەفریقی کە بە پێی راپرسییەکان بێت، بەلای تاکی ئەوروپییەوە کۆچی بە لێشاوی هاووڵاتیانی دەرەوەی ئەوروپا بۆ ناو ئەوروپا و خۆرئاوا، مەترسی یەکەمن بۆ سەر خۆرئاوا و ئەوروپا لە ساڵانی داهاتوودا.
ئێستا راستڕەوە توندڕەوەکان دەرفەتی گەڕانەوەیان بۆ رەخساوە و دەستیان بۆ خاڵێکی زۆر هەستیار بردووە کە کەلتوری کۆچبەرەکان
نایانەوێت ئەو کەلتورە تێکەڵیان بێت
خاڵی بەهێزی ئەم گەڕانەوەیەی راستڕەوەکانی ئەوروپا بۆ سەر سەحنەی سیاسی و دەسەڵاتی ئەوروپای خۆرئاوا بە پلەی یەکەم و بۆ خۆرئاوا بەگشتی، تێکەڵنەبوونی کەلتوریی ئەو کۆچبەرانەیە کە ساڵەهایە لە ئەوروپادا دەژین، بەڵام هێشتا ئامادەنین کەلتوری خۆرئاوا وەربگرن و هێشتا تێکەڵبوونی کەلتورییان لەگەڵ ئەوروپییەکان نییە و ئامادەنین کەلتوری خۆرئاوایی جێبەجێ بکەن لە پەروەردەی منداڵەکانیاندا، بەلای راستڕەوە توندڕەوەکانەوە مایەی هەڵوەستە لەسەر کردنە، بۆچی منداڵێکی دایک و باوک کۆچبەری خۆرهەڵاتی کە لە ژینگەی خۆرئاوا و ئەوروپادا لەدایکبووە، بەڵام کە گەورە دەبێت، کاری توندڕەوی دەکات؟ یان پەیوەندیی بە رێکخراوە توندڕەوەکانەوە دەکات و ئامادەی کاری توندوتیژییە؟!
ئۆپۆزسیۆنی عیراق
ئەم رەخنەیەی راستڕەوە توندڕەوەکان لە دەستبەردارنەبوونی کۆچبەرەکان لە کەلتوری خۆیان، ئەگەر لەسەر ئۆپۆزسیۆنی عیراقیش وەریبگرین کە هەندێکیان نزیک بە چوار دەیە لە خۆرئاوا و ئەوروپادا ژیاون، جگە لە سەرۆک مام جەلال کە بڕوای تەواوی بە پێکەوەژیانی گەلان و دیموکراسیی راستەقینە و تۆلێرانس و ئازادییە گشتییەکان هەبوو، زۆربەی کەسایەتییە ئۆپۆزسیۆنەکانی دیکە نامۆبوون بەو کەلتورە خۆرئاواییە.
ئۆپۆزسیۆنی عیراقی رۆژانێک کە لە ترسی دەسەڵاتی بەعس هەڵاتبوون و زۆریان لە بەریتانیا دەژیان، لەدوای ساڵی 2003 و روخانی رژێمی بەعس هاتنەوە عیراق، کەمترین سوودیان لە کەلتوری ئەوروپایی و فۆرمی دەسەڵاتداری نەبینی و لەگەڵ خۆیان نەهێنایەوە عیراق، بەڵکو راستەوخۆ هاتنەوە ناو چەقی ململانێ دینی و مەزهەبی و ئەتنی و سیاسییەکەی عیراق و بوونەوە رانەندی هەمان ماکینەی مێژوویی عیراق و دەستبەرداری هەموو ئەو مێژووەی ئەوروپا بوون.
هیندییە کۆچبەرەکان
جیاواز لە ئۆپۆزسیۆنی عیراق، ئەگەر لێرەدا بپرسین، بۆچی هیندییەکان لە هەندێک وڵاتدا جیاواز و زۆرتر لە نەتەوەکانی دیکە و کۆچبەرەکان، گەیشتوونەتە لووتکەی دەسەڵات؟ چونکە بەپێی بۆچوونی (فەرید زەکەریا) هیندییەکان کە لەژێر حوکم و داگیرکاریی بەریتانییەکان ئاوارەی ئەوروپا بوون، کەلتوری ئەوێیان وەرگرت و ئێستا سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا ریشی سوناک لە باوک و دایکێکێکی هیندی و بەریتانییە.
کاتێک هیندستان رزگارکرا و هیندییە کۆچبەرەکان گەڕانەوە وڵاتەکەیان، بەعەقڵ و لۆژیکی بەریتانی گەڕانەوە و ئێستا هیندستان هەنگاو بۆ بوونێکی یونیڤێرساڵی دەنێت.
ئێستا راستڕەوە توندڕەوەکان دەرفەتی گەڕانەوەیان بۆ رەخساوە و دەستیان بۆ خاڵێکی زۆر هەستیار بردووە کە کەلتوری کۆچبەرەکان و مامەڵەکردنیانە لەناو کەلتوری ئەوروپادا وەک تەنێکی نامۆ و قورس لە هەڵگرتنیدا، دوایین دەرکەوتنیشیان لە فەرەنسای خاوەن (ساڵۆنی باڵۆن دۆڵباک)دا، گەلێک سەیرە، روون و رەوان دەمانباتەوە لای کتێبە بەناوبەنگەکەی(ساموئێل هانتینگتۆن) بەناوی «پێکدادانی شارستانێتییەکان» و وادیارە ئەم مێژووە بەردەوامی دەبێت.
