رەخنەی ئەقڵی ئیسلامی، پرۆژەی سەرەكی و بگرە پرۆژەی تەمەنی محەمەد ئەركۆن بوو، ئەڵبەت وەك هەندێك بەدحاڵ لێكدانەوەی بۆ دەكەن و تێدەگەن، مەبەستی ئەو هێرشكردنە سەر ئیسلام و پەلاماردانی مێژوو و بیروباوەڕی ئیسلامی نەبوو، ئەوەندەی رەخنەگرتن بوو لە ئەقڵیەتی ترادسیۆنخوازانە بۆ ئیسلام و هەوڵێك بۆ رەخنەگرتن لەو ئەقڵە لەناوەوە و پاشان هەوڵدان بەمەبەستی نوێكردنەوەی، ئەویش بە پشتبەستن بە میتۆدێكی دەوڵەمەند و فرەجەمسەر كە زانستە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكان، سەرچاوەیان بوو.
مەبەستی ئەوەی بتوانیت، پەرژین و تەیمانی دۆگماتیستانەی ئەو ئەقڵیەتە كڵۆمدراوە تێكبشكێنێ، ئاخر ئەركۆن پێیوایە ئەقڵی عەرەبی ئیسلامی، سەرومڕ ئەقڵیەتێكی ئایینییە كە لەسەر قورئان و سوننەت روانراوە، ئەقڵیەتێكی پاسیڤی بەخودا چەماوەی وا كە تەواوی رووداو و پەیوەندییەكان دەگێڕێتەوە بۆ نێو چوارچێوەیەكی ئایینیی داخراو، لەوێدا تەواو راوبۆچوونەكان لە دیدگایەكی ئایینیی توند و داخراودا ئاوێتە دەكرێت.
پراكتیزەكردنی رەخنەكان
بۆدەرچوون لەوحاڵەتەش لە پرۆژەگەورە و دەوڵەمەندەكەیدا، دەست دەكات بەشەن و كەوكردنی تەواوی كەلەپوری عەرەبی - ئیسلامی، هەرلە سەرەتاكانییەوە تا بە ئەمڕۆ دەگات .
لەراستیدا دەبێت ئەوە بڵێین، بەو پێیەی محەمەد ئەركۆن لە زانكۆ و ئەكادیمیاكانی خۆرئاوا (فەرەنسا بەشێوەیەكی تایبەت)، خوێندویەتی و وانەی وتۆتەوە، ویستویەتی هەمان ئەو شتە بەسەر كەلەپووری عەرەبی - ئیسلامی دا پراكتیزە بكات، كە زانا و بیرمەندانی ئەوروپا بەسەر كەلەپووری مەسیحی و مێژووی خۆرئاوادا جێبەجێیان كردووە. ئەوەش لەڕێی چەندین میتۆد و تێرم و زاراوەی فیكری و فەلسەفییەوە بووە كە كاریگەری خۆیان هەبووە .
ئەو هەوڵە خۆرئاواییەكان لەدەمەدەمی سەردەمی رێنساسن و رۆشنگەری و قۆناغەكانی دواتردا شانیان دایەبەر، بۆ ئەوە بوو لە نێو سنوورە دۆگماتسیتە داخراوەكان كەلەپووردا بێنەدەرێ، ئەوەش بەمەبەستی قوتاربوون لەدەست پاشماوە و قەفەز و زیندانەكانی رابردووبوو.
ئەركۆنیش لەسەرەتای دەستپێكردنی پرۆژەكەیەوە سەرگەرمی ئەنجامدانی هەمان شت بوو لەنێو كەلەپووری ئیسلامدا .
ئەو كە دەیویست بە میتۆدی نوێ و بەدیدگای رەخنەگرانەوە كەلەپووری عەرەبی- ئیسلامی شەن و كەو بكات، بۆ ئەوە بوو پەی بە بونیادە ناوەكیەكەی بەرێت، یان روونتر بڵێین لەچۆنیەتی دروستبوونی مێژووویانەوە بەدرێژایی شەش سەدەی سەرەتاكان، حاڵی بێت، بە بڕوای ئەو زانیاریی و زانینێك كە دەرباری ئەو قۆناغەی سەرەتا هەمان بێت، هەرزانین و زانیارییەكی تیۆلۆژی و ئەفسانەییە و وادەكات وەك شتێكی دەرەمێژوو وابێت.
لە لێدوانێكیدا بۆ گۆڤاری (ئێكسپرێس) ی فەرەنسی لەبەهاری 2003دا دەڵێت: (جیهانی ئیسلامی ناتوانێت بەكاروانی شارستانیەتی هاوچەرخ رابگات، گەر دەست بە پرۆسەیەكی هەڵوەشاندنەوەی رەخنەگرانەی هەمەلایەنانەی سیستمی بیركردنەوەی دێرینی ئایینیی نەكات، کە باڵادەستە و ڕەگ و ریشەیەكی قووڵ و پتەویشی هەیە).
لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی دا، وانەی مێژووی بەراوردكاریی ئایینەكان یاساغە و لەوەش خراپتر ئەوەیە، خوێندنی مێژووی ئیسلام و ئایینی ئیسلام، بەشێوازێكی كۆن و بەسەرچووی سەدەكانی ناوەڕاست، بەرچاودەخرێت و خوێندكارانی پێ تەڵقین دەدرێن
مێژووی ئیسلام بە شێوەی كۆن دەوترێتەوە
بگومان لە سەردەم و زەمانێكدا كە بزاوتە توندڕەوە ئیسلامییەكان، لەهەركاتێكی تر دەنگیان دلێرتر و بیسراوترە، هاوكات دەوڵەتیش لە خوێندنگە و پەیمانگا و زانكۆكاندا جگە ئیسلام، رێگە بە خوێندن و ئاشنابوون بە ئایینەكانی دیكە نادات .
واتە لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیدا، وانەی مێژووی بەراوردكاریی ئایینەكان یاساغە و لەوەش خراپتر ئەوەیە، خوێندنی مێژووی ئیسلام و ئایینیی ئیسلام، بەشێوازێكی كۆن و بەسەرچووی سەدەكان ناوەڕاست، بەرچاودەخرێت و خوێندكارانی پێ تەڵقین دەدرێن.
لە هەلومەرجێكی لەم جۆرەدا، پرۆژەكەی محەمەد ئەركۆن و هەوڵی چەند بیرمەنێكی منەوەری وەك ئەو، چۆن سەرپێ دەكەوێت و چۆن چۆنی دەتوانێت كاری خۆی بكات؟
رەخنە بە زمانی نەرم
هەرچەندە خاوەن پرۆژەی رەخنەی ئەقڵی ئیسلامی، بە زمانێكی نەرم و میانڕەو بە هزرێكی ئینساكلۆپیدیا نە (مێژووناسی، ئەسنرۆپۆلۆژیا، زمانناسی، فەلسەفە، كۆمەڵناسی، ئایینناسی بەرواردكار و....هتد)، بە قوڵایی كەلەپووری ئایینیی ئیسلامدا رۆدەچێت و رەخنە لە دیدگا و خوێندنەوەی تەقلیدی بۆ ئیسلام دەگرێت، لە هێزە كۆنزەرڤایتیڤ و گروپە توندڕەوەكان و خانەگومانن و دژایەتی دەكەن.
هەرئەمەش بەسە بۆ ئەوەی بێتە مایەی هاندانی موسڵمانان لێی (لێرەولەوێ) و بە ئەنجامی نەگەیشتنی پرۆژەكەی وەك خۆی .
ئیسلام لەناو مێژوودایە
پوختەی پرۆژەكەی ئەو پێمان دەڵێت:(ئایینیی ئیسلام لەناو مێژوودایە، نەك لە دەرەوەی مێژوودا بێت). هاوكات بە پێویستیشی دەزانێت ئیسلام وەك بیروباوەڕ و ئایین، لە ئیسلام وەك چوارچێوەی مێژوویی كە كەلتورێكی نووسراو و كەلتورێكی زارەكی بەرهەمهێن، لێكجیا بكرێتەوە رەنگە مەرگی ناوادەی محەمەد ئەركۆن كەم تا كورتێك بووبێتە هۆی ئەوەی، نەتوانێت پرۆژەكەی بگەیەنێتە ئەو شوێنەی خۆی مەبەستی بوو، بەڵام میراتێكی كەلتوری گەورەی بەجێهێشت، هەر لە هیومایستیەتەكانەوە بۆئارایبوون و كرانەوە بەمەبەستی زەمینەسازی بۆ خوێندنەوەیەكی نوێی تێكستی ئایینیی، خوێندنەوەیەك، تێگەیشتنی هەڵە و پەڕگیرانە بۆ ئایین تێپەڕێنێت .
هاوكات بەشێوەیەكی هزری بابەتی مكوڕبوون لەسەر زانینی ئەوهۆكارە سەرەكیەی، بووە هۆی رێگەگرتن لە تەشەنەسەندن و برەوكردنی ئەقڵانیەتی رەخنەگرانە، لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا .
شایەنی باسە ئەركۆن بەو پێیەی لە ناوجەرگەی خۆرئاوادا دەژیا، بەرگرییەكی گەورەی لە ئیسلام دەكرد، وەك ئایینێك كە داوای مرۆگەری و ئەقڵانییەت و عەلمانیەت دەكات، بەڵام لە بەرامبەریشدا هەمیشە داوای دەكرد و بە پیتی درشت دەینووسی كە نابێت جلی چڵكنی خۆمان بە تەنافی ئەوانی دیكەدا هەڵبواسین، نابێت شكست و كێشەكانمان بدەینە پاڵ كەسانیتر .
رەخنەی ناوەوە و دەرەوە
نەخێر ئەو پێیوابوو، هۆكاری سەرەكی دواكەوتوویی و نەهامەتییەكان، لەناو خۆماندایە و بەرپرسیاری یەكەم لێیان خۆمانین. هەر بۆیە پێویستە رەخنە و گازندەكانمان ئاراستەی ناوەوە بكەین، نەك دەرەوە.
ئەگەر رەخنەی بێ، ئاراستە هەمیشە رووی لەدەرەوە بێت، ئەوا رەخنەی دروست و بەجێ ئەوەیە، لەناوەوە و لەخۆمان بگرین .
هەر لەم سۆنگەیەوە بەمەبەستی راستكردنەوەی هاوكێشەكە، پرۆژەی رەخنە درێژخایەنەكەی ئاراستەی ئەقڵی ئیسلام كرد.
بۆ شارەزابوون و ئاشنابوون بە كار و بەرهەمە زۆر و زەوەندەكانی محەمەد ئەركۆن، نووسەر و وەرگێڕی سوری د. هاشم ساڵح لێبڕاوانە بەدرێژایی چل ساڵ هەوڵی بێشوماری داوە، تا نووسینەكانی لە زمانی فەرەنسییەوە وەربگێڕێتە سەر زمانی عەرەبی و جیهانی ئیسلامی لەدەنگ و بوونی بیرمەندێك ئاگادار بكاتەوە كە بەشێوەیەكی ئەكادیمی و زانستی بە پشوودرێژیەكی زۆرەوە، سەرقاڵی كارێكی زەحمەت و مەترسیدار بوو كە ئەویش رەخنەگرتنە لە ئەقڵی ئیسلامی، لە سەردەم و رۆژگارێكدا كە نەك دەنگی نوێبوونەوە و چاكسازی لە فیكر و بیروباوەڕی ئیسلامی تێدا نابیسترێت، بەڵكو تەنها دەنگ و دەنگدانەوەی تیرۆر و تۆقاندن و تەكفیر دەگاتە گوێمان .
محەمەد ئەركۆن
ئایینی ئیسلام لەناو مێژوودایە،نەك لە دەرەوەی مێژوودا بێت
