بەڵێنی دۆستە هاوخەباتەکانی کورد لە دەورانی ئۆپۆزسیۆندا

پ. د. وەلی مەحمود حەمەد*

ئەگەر بمانەوێت بەراوردێک بکەین لەنێوان راوبۆچوون و بەڵێنەکانی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی پێش هاتنە سەر حوکم و دوای هاتنە سەر حوکم، بەڕوونی پەشیمان بوونەوە و دووڕوویی هەندێکیان بەدەردەکەوێت، بەرامبەر بە مافەکانی گەلی کورد. 
با بگەڕێینەوە بۆ کۆتاییەکانی ساڵی 2002 و سەیری هەندێک بڕگەی دەقی بەیاننامەی کۆتایی کۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی لە لەندەن بکەین کە رۆژانی 14 و 15 ی دیسەمبەر بەسترا بە ئاگاداری و چاودێریی ئەمریکا و بەریتانیا. 
لەوێدا بەڕوونی ئەم خاڵانەی تیا پەسەندکرا، عیراق بۆ سەرجەم عیڕاقییەکان، دەوڵەتێکی دیموکراسی، پەرلەمانی فرەیی و فیدراڵییە. 
کەواتە کۆنگرە جەختی لەوە کردۆتەوە کە دەبێ عیڕاق ببێتە وڵاتێکی دیموکراسی و فرەیی و فیدڕاڵی، بەڵام کوا ئەوە ئێستا پەیڕەو دەکرێ؟ بەڵکو هەوڵی بە ناوەندکردن و قۆرخکردنی دەسەڵات دەدرێت و ماوەی دروستبوونی هیچ هەرێمێکی تری تیادا نادەن. 
لەبڕگەیەکی تری بەیاننامەی کۆنگرەکەدا هاتووە کە عیراق دەبێت دەوڵەتێک بێت تیایدا دەسەڵاتەکانی (یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری) لەیەک جیابکرێتەوە. کەچی نە لە یاسادانان و نە لە جێبەجێکردن ئەوە پەیڕەو ناکرێت، بەڵکو هەندێک لە بڕیارەکانی دادگاش ئاسەواری سیاسی و تائیفی و مەزهەبی و نەتەوەیی لەسەرە و بەڕوونی دەردەکەوێت. 
کۆنگرە بڕیاریدا، کە لە عیراقی نوێ هەموو ئاسەواری راگواستن و گۆڕانکاری دیموگرافی و جوگرافی دەبێ نەمێنێ، هەموو ئەوانەی بەزۆر ڕاگوێزراون دەبێ بگەڕێنەوە شوێنی پێشووی خۆیان و قەرەبووش بکرێنەوە و بە خێراییش ئاسەوارەکانی ئەو زوڵمە نەهێڵدرێت. کەچی لە 2005 ەوە بۆ ئێستا کە 19 ساڵی تەواوە دەستووری هەمیشەیی عیراق مادەی 140 یش تەرخانکراوە بۆ ئەو بابەتە، بەڵام قۆناغی یەکەمی ئەو مادەیەش جێبەجێ نەکراوە. 

 پارەیەکی زۆر بۆ باشووری عیراق و زیان لێکەوتوانی عەرەبی شیعە تەرخان کرا وەک قەرەبوو، کەچی بۆ کورد کە هەرچی کارەسات بوو بەسەریدا هات، بە بیانووی جیاجیا بێبەشکرا

ئەمانە پاشگەزبوونەوە نەبێت چییە؟
تایبەت بە هەڵمەتەکانی کۆمەڵکوژی و کیمیابارانی هەڵەبجە و پرۆسەی بەدناوی ئەنفال، بەیاننامە و بەڵێنی کۆنگرە ئەوە بوو کە ئەوانە هەمووی تاوانە و دەبێ بوەستێندرێ و بە (جینۆساید) بناسێندرێت و تاوانبارانیان راپێچی بەردەم دادگا نێودەوڵەتیەکان بکرێن و قەرەبووی هەموو زیانەکان بکرێنەوە. 
کوا ئەم بابەتانە لەلایەن دەوڵەتی نوێی عیراقەوە چی بۆ کراوە؟ بەڵکو لە ڕووداوەکانی 16-10-2017 و دواتریش هەم کاولکاری و هەم پەلاماری چەندین ناوچەی کوردستان و خەڵکی کورد درا و تاوانی زۆر نامرۆڤانە و قێزەون بەرامبەریان کرا. پارەیەکی زۆر بۆ باشووری عیراق و زیان لێکەوتوانی عەرەبی شیعە تەرخان کرا وەک قەرەبوو، کەچی بۆ کورد کە هەرچی کارەسات بوو بەسەریدا هات، بە بیانووی جیاجیا بێبەشکرا. 
کۆنگرە دەربارەی راگواستن و پاکتاوی رەگەزی و گۆڕینی واقعی نەتەوەیی لە عیراق بەڕوونی ئەم رێ و شوێنانەی پەسەندکرد و بڕیاری لێدرابوو:
1- گێڕانەوەی راگوێزراوان بۆ سەر موڵک و ماڵی خۆیان و گەڕاندنەوەی تەواوی موڵک و ماڵەکانیان و قەرەبووکردنەوەیان.
2- گەڕاندنەوەی هێنراوان بۆ سەر شوێن و موڵک و ماڵی ئەوانەی راگواێزراون بۆ شوێنی پێشووی خۆیان. 
3-لادانی هەموو ئەو رێ و شوێنە ئیدارییانەی کە رژێمی پێشوو لە ساڵی 1968ەوە گرتویەتەبەر کە ئامانج لێی گۆڕینی واقعی دیموگرافی بووە لە کوردستانی عیراق.  
لەدوای رووخان و دامەزراندنەوەی دەوڵەتی عیراق (خۆخافڵاندن و خۆ لێ لادان لەهەموو ئەو بڕیارانە دەکرێت) و هیچمان جێبەجێ نەکردووە. 
کۆنگرەکە بە پێداگریەوە باسی ژیانی نێوان نەتەوەکانی عیراقی فیدراڵی کردووە، لەسەر بنەمای یەکێتی ئارەزوومەندانە، تەنانەت دیباجەی دەستووری عیراقیش باسی یەکێتی ئارەزوومەندانە دەکات.
 کەچی دوای ئەوەی کە خەڵکی هەرێمی کوردستان لە ریفراندۆمێکی ئارەزوومەندانە و ئاسایی دەنگی بۆ (سەربەخۆیی) و جیابوونەوە و مافی چارەنووسی خۆیدا، کەچی عیراقی نوێ، لە رێگەی هێز و بەشداریی وڵاتانی دەرەکییەوە، وەڵامی کوردی دایەوە، کە ئەمەش زۆر دژ و ناکۆک بوو لەگەڵ رۆحی دیموکراسی و مافی مرۆڤ و یەکێتیی ئارەزوومەندانە لەگەڵ ئەوەی هەموو ئەوانەی کە ئەوکات ئۆپۆزسیۆن بوون و لەو کۆنگرەیە بەشداربوون، واژۆیان کردبوو لەسەر ئەو بڕیارانە و جێگیرکرابوو. 
بۆیە دەبێ کورد ئێستا بە شێواز و بەرنامە و هەنگاوی تر مامەڵە لەگەڵ عیراق و حکومەتی فیدراڵدا بکات.

*مامۆستای زانکۆی کۆیە