بەداخەوە رەوتی پێشهات و رووداوەکان هەمیشە لەگەڵ ویست مرۆڤدا وێكنایەتەوە، دەنا دەبوا کەسایەتییەکی سیاسیی مەزنی وەك سەرۆك مام جەلال وا زوو جێی نەهێشتینایە، کە نەك هەر بۆ کورد، بەڵکو بۆ عیراق و ناوچەکە زۆر پێویست بوو، تەنانەت سەرکردەکانی وڵاتە بڕیاربەدەستەکانی جیهانیش بە پارسەنگی تەرازووی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە ناوچەکەدا وەسفیان دەکرد.
سەرۆك مام جەلال بە سیاسەتە حەکیمانەکەی هانی هەمووانی دەدا بۆ قبووڵکردنی یەکتریی، پێکەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان پێکهاتە جیاجیاکان لە عیراق
سەرۆك مام جەلال زۆر بە قووڵیی لە دابەشکردنی جوگرافیای سیاسیی ناوچەکە، لەدوای یەکەمین جەنگی جیهان تيگەیشتبوو، بۆیە زۆر بەدیقەت و کارامەییەوە مامەڵەی لەتەك پێشهات و گۆڕانکارییە سیاسیی، مرۆیی، کۆمەڵایەتی، ئاینیی، مەزهەبیی و ئابورییەکاندا دەکرد.
لەو روانگەیەشەوە بە کارامەییەکی بێ سنوورەوە ببووە خاوەنی تیۆرێکی واقیعی لەئاست مەسەلەی رزگاریی نەتەوەیی گەلی کوردستان لە عیراق و لە بەشەکانی دیکەشدا.
ئەگەر بە دیقەت گوێ لە لێدوان و وتارەکانی سەرۆك مام جەلال بگرین و بە وردیی وتار و کتێب و نامیلکەکانی بخوێنینەوە، ئەو راستییەمان لەلا بەرجەستە دەبێت کە بە تیۆر و فیکرە کامڵبووە سیاسییەکەی، نەخشەڕێگایەکی وای داڕشتووە کە لادان لەو تیۆر و میتۆدە، سەرئێشە و ئاڵۆزیی و لەدەستدانی مافەکانی گەلی کوردستانی لێ دەکەوێتەوە. کورد بوون و کوردایەتیی، پایەیەکی بەهێز و لەبن نەهاتووی بیروباوەڕی سەرۆك مام جەلال بوو، بەڵام بە داناییە سیاسییەکەی، ئەم بیروباوەڕەی لە گۆشەگیریی، دەمارگیریی، خۆبەزلزانی، لافلێدان و زیادەڕۆیی نەتەوەیی پاكکردبووەوە و بەرگێکی پێشکەوتنخوازیی و کرانەوەی بەبەردا کردبوو کە هاوسۆزییەکی ناوچەیی و جیهانیی بۆ پەیداکردبوو، بەجۆرێک رووناکبیرە راستەقینەکانی نەتەوە سەردەستەکانیش، پشتیوانیی لێ بکەن. هەربۆیە عەرەب، تورك و فارسیش بە چاوی رێز و گەورەییەوە لێیان رووانیوە.
سەرۆك مام جەلال لە هەردوو سەردەمی خەباتی سەخت و دژواری چەکداریی و خەباتی پەرلەمانیی و سیاسی و حوکمڕانیدا، وەك چۆن داکۆکیکارێکی سەرسەختی مافەکانی کورد بووە لە عیراقدا، بە هەمان سیاسەت و بیرکردنەوە داکۆکیی لە مافەکانی تورکمان، کرستیانەکان و عەرەب بە شيعە و سوننە و هەموو پێکهاتە نەتەوەیی و ئاینیی و مەزهەبییەکانی تریش کردووە، هەربۆیە هەمووان بە پارێزەری
خۆیان زانیوە.
لەو روانگەیەشەوە بوو کە موزایەدە و دروشمی بریقەدار و ناواقیعیی بۆ چارەسەری مەسەلەی نەتەوە و خاك، جێگەی نەبوو لە فەرهەنگ و بیرکردنەوەی ئەودا.
سەرۆك مام جەلال بە سیاسەتە حەکیمانەکەی هانی هەمووانی دەدا بۆ قبووڵکردنی یەکتریی، پێکەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان پێکهاتە جیاجیاکان لە عیراق، بە هەمان شێوەش پەنابردن بۆ ئەو میتۆد و بیرکردنەوەیەی بە تاکە زامنی ئاشتی و ئۆقرەیی دەزانی لە ناوچەکەدا.
دیارە سەرۆك مام جەلال هەمیشە دووپاتیکردووەتەوە سیستمی دیموکراسیی و فرەیی لە حوکمڕانیی عیراق و ناوچەکەدا، گەرەنتیی سەرەکییە بۆ هێنانەدیی سەقاگیرییەکی سەرتاسەریی و هەمیشەیی.
ئەو شارەزاییە قووڵ و بەرفراوانەی سەرۆك مام جەلال لە نەخشەی جوگرافیای سیاسیی ناوچەکە و عیراقدا، فاکتەرێکی گرنگ بوو کە دروشمی خەبات چڕ بکرێتەوە لە هێنانەکایەی سیستمێکی دیموکراسیی و فیدراڵیی لە عیراقدا تا گەلی کوردستان هاوشێوەی پێکهاتەکانی تر بە مافە رەواکانی شاد ببێت .
خۆشبەختانە مافە رەواکانی گەلەکەمان دوای خەباتێکی سەخت و دژواری پڕ قوربانیدان، لە دەستووری ئەو عیراقەدا چەسپا کە سەرۆك مام جەلال بە بنیاتنەری دادەنرێت. بەوەش ئاوات و ویستی لە مێژینەی گەلەکەمان لە عیراقدا هاتەدی بۆ سەربەخۆیی و خۆبەڕێوەبردن لە چوارچێوەی دەستوورێکی دیموکراسییدا.
بەراستیی تا سەرۆك مام جەلال لە گۆڕەپانی سیاسیی و حوکمڕانیدا چالاك بوو، هەرێمی کوردستان بە دەوڵەت و سەربەخۆییەکی رەهای رانەگەیەندراو شاد ببوو، هەرچەندە کۆسپ و تەگەرەی زۆریش لەبەردەم جێبەجێکردنی تەواوەتی ماددەی 140ی دەستووردا بوو، ئەگەرچی ناوچە جێناکۆکەکانی بازنەی تەعریبی بەعس بەبێ ئەوەی رابگەیەنرێت، گەڕابوونەوە سەر هەرێمی کوردستان، ئەوەش بەرهەمی سیاسەتی حەکیمانە و دیپلۆماسیی ئەم رابەرە مەزنە بوو، کە بە حوکمی شارەزایی و قاڵبووەکەی هیچ بیانوویەكی بۆ سیاسییەکانی تری عیراق نەهێشتبووەوە کە رێگری بکەن بەوەی لەساڵی 2004دا کە سەرۆکی دەوریی ئەنجومەنی حوکم بوو لە مورافەعە گەورەکەدا لە 9ی شوباتدا لە میانەی خستنەڕووی دیکۆمێنتەکاندا بە بەشداربووانی وتبوو «ساڵانی بیست لە سەروبەندی نەخشەی جوگرافیای ناوچەکە و دروستکردنی دەوڵەتی عیراقدا مافی سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەت بۆ کورد خرابووەڕوو، دەبێت مەمنونمان بن کە ئێستا بە فیدراڵیی رازی دەبین «.
سەرۆك مام جەلال هەمیشە بەبیر هەمووانی دەهێنایەوە کە هێشتا بارودۆخەکە بەو جۆرە نەڕەخساوە کە بێباك بین لە ئاست ئایندەی ناوچەکە و عیراق و کوردستان، بۆیە بۆ پاراستنی دەستکەوتەکانی کورد لە عیراقدا، پێویستە خۆمان بپارێزین لە هەر دروشمێکی ناواقیعیی و بریقەدار و هەر هەوڵێك کە دەرەنجامەکەی هەرێمی کوردستان بخاتە بەر مەترسییەوە، هەمیشەش دووپاتیکردووەتەوە کە «ئەگەر بزانێت نەخشەی جوگرافیای سیاسیی ناوچەکە گۆڕانکاریی بەسەردا دێت و لە قازانجی کورد دەبێت، ئەوا هەرگیز شەرەفی راگەیاندنی دەوڵەتی کوردی لە دەستی خۆی نادات».
لەو روانگەتەشەوە بوو کە هەمیشە تەئکیدی دەکردەوە لە چەسپاندنی قورسایی و سەنگی سەرکردایەتیی کوردستان لە دەزگاو دامەزراوە فیدراڵییەکاندا.
ئەو شارەزاییە قووڵەی فاکتەرێك بوو کە لەپاڵ ئەوەی بەشێواز و زمانە دیپلۆماسییە بێهاوتاکەی هانی سیاسییەکانی دەوڵەتانی ناوچەکەی دەدا بۆ بە ئاشتیی چارەسەرکردنی مەسەلەی کورد لە وڵاتەکانیاندا، تەواوی هەوڵیشی خستبووە کار بۆئەوەی هێزە سیاسییە کوردستانییەکانی ئەو بەشانە زمانی دیالۆگ و گفتوگۆ بخەنە ریزی پێشەوەی خەباتەکەیانەوە، لەو بوارەشدا هەوڵەکانی بە شێوازی جیاجیا سەرکەوتوو بوون. هەربۆیە شێوازی مامەڵەی دەوڵەتانی دراوسێ هەم لەگەڵ عیراق و هەم لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا و تەنانەت لەگەڵ کوردی وڵاتەکانی خۆشیاندا جیاواز بوو لە ئێستا .
بەداخەوە دوای نەخۆشکەوتنەکەی و ماڵئاواییەکەی، رۆژ بەڕۆژ بناغەی ئەو عیراقە نوێیە و دەستوورەکەی بە ئەنقەست هەڵوەشێنرانەوە، ئەو پلان و بەرنامانەی ئەو بۆ سیاسەتمەداران و گەلی عیراقی داڕشتبوو، بوونە قوربانیی دەمارگیریی ودروشم سەرکێشیی سیاسی، تەنانەت ناوچەکەش ئەو هاوسەنگییانەی لەدەستدا کە لە ئەنجامی مامەڵەی دروستی سەرۆك مام جەلالەوە هاتبووە کایەوە.
