دیــــاردەی كشـــانــــــــەوە لــــــــە پرۆســــەی ســــیاســــی

پ. د. كەمال عەبدوڵڵا حەسەن*

تایبەت بە کوردستانی نوێ 

 

یەكەم: پێشكەوتنی سیستمی سیاسی
ئەو بنەمایانەی كۆنگرەی وێستفاڵیای 1648 بڕیاری لێدا، كاریگەریی هەبوو لەسەر پێشكەوتنی كار و ئەركەكانی سیستمی سیاسیی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئەوروپا، ئەویش بە گۆڕینی ستراتیجی سەربازی بۆ پاراستنی گەل و دەوڵەت لە هەڕەشە دەرەكییەكان، بۆ ستراتیجی نەتەوەیی كە بواری ئابووریی و كۆمەڵایەتی و سەربازیش لەخۆ بگرێت بە ئامانجی چەسپاندنی وابەستەیی نەتەوەیی و نیشتمانیی لای رۆڵەكانی گەل، لە رێگەی پەرەپێدانی ئاستی گوزەران و بەدیهێنانی خۆشگوزەرانیی، تا هاووڵاتیی بە شانازییەوە هەست بكات وابەستەی نیشتمانەكەی و سیستمە سیاسییەكەی و دەوڵەتەكەیەتی.
بەهۆی ئەو گۆڕانكارییەوە پرۆسەی بەشدارییكردن لە سیستمی سیاسیدا بووە مەیدانی كێبڕكێ و ململانێ لە نێوان حزبە سیاسییەكاندا، بە ئامانجی پێشكەشكردنی باشترین بەرنامەی نیشتمانی و بەدیهێنانی خواستی هاووڵاتییان، ئەویش لە رێگەی بەشدارییكردن لە پرۆسەی هەڵبژاردندا بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و بەشدارییكردن لە دامەزراوەكانی یاسادانان و جێبەجێكردندا، تا رۆڵی خۆی ببینێت و جێگەی خۆی لە دڵی گەلەكەیدا بكاتەوە، وەك بێرتراند جەخت دەكاتەوە و دەڵێ: «مرۆڤ ئەو بوونەوەرەیە، كە ناتوانێت بەبێ كێبڕكێ دڵخۆش بێت، چونكە ركابەریی هاندەری گرنگترین چالاكییەكانە و دەبێ هەموان رەچاوی بكەن، بەو مەرجەی زیانی لێ نەكەوێتەوە1».
لەبەر ئەوە پرۆسەی كێبڕكێ لە نێوان حزبە سیاسییەكاندا دۆخێكی تەندروستە لە پرۆسەی هەڵبژاردندا بۆ رازیكردنی رۆڵەكانی گەل بە سەرجەم نەتەوە و ئایین و مەزهەبەكانەوە، ئەویش بە بەشدارییكردن لە دەنگداندا، پێویستە ئاماژە بە رۆڵی ئامرازەكانی راگەیاندن و سەندیكا و رێكخراوە پیشەییەكانیش بدەین لە جۆشدان و هاندانی خەڵكدا بۆ پشتیوانییكردن لە سەرخستنی پرۆسەی هەڵبژاردندا، كە هۆكاری سەرەكییە بۆ پێدانی شەرعییەت بە سیستمی سیاسی.

ئەزموونی دیموكراسی لە عیراق، لەو كاتەوە كە سیستمی فیدراڵیی دیموكراسی بە پێی دەستووری هەمیشەیی عیراقی 2005 دامەزراوە، بە ئەزموونێكی دیموكراسیی تازە هەڵكشاو دادەنرێت لە سەدەی 21دا

دووەم: چەمكی دیموكراسی
دیموكراسیی وەك پرۆسەیەكی سیاسی، بە گوێرەی بۆچوونێكی ئەخلاقی و دۆخێكی كۆمەڵایەتی، كەوتۆتە ژێر كاریگەریی هزری تاكگەراییەوە لە ئەوروپا لە سەدەكانی حەڤدە و هەژدەدا، ئەویش لە رێگەی پیرۆزكردنی تاك و دانانی دەوڵەت بە پاسەوانی سەروەریی گەل لە چوارچێوەی یاسایی كاری جەماوەری و ئاراستەكردنی دەسەڵاتی فەرماڕەوادا، چونكە بنەمای دیموكراسی گوزارشتە لە سیستمە سیاسییەكە2. ئەفلاتون لەبارەی دیموكراسییەوە دەڵێ: «ویستی یەكگرتووی مەدەنیانە سەرچاوەی سەروەریی دەسەڵاتە و باشترین حكومەتیش ئەوەیە كە یاسا تیایدا سەروەرە3».
ئەوروپا ململانێی زۆری بەخۆوە بینیوە، ململانێ لەسەر دەسەڵات لە نێوان پاشاكان لەلایەك و گەلان لەلاكەی دیكەوە، بە پشتبەستن بە هزری جۆن لۆك لە ئینگلتەرە و جان جاك رۆسۆ لە فەرەنسا، كە رێخۆشكەر بوو بۆ كودەتای هزری و هۆشیاریی گەلان، تا دەسەڵاتی رەها رەتبكەنەوە و دەسەڵات سنووردار بكرێت4.
ئەم چەمكانە لە ئامانجەكان و دەستووری شۆڕشی فەرەنسای 1789دا رەنگیدایەوە، كە داوای ئازادیی گەلان و یەكسانی لە نێوان خەڵكدا دەكات، ئەویش لە رێگەی راگەیاندنی مافەكانی مرۆڤەوە، كە ئەم چەمكە تیۆرییانەی لە پراكتیكدا بەرجەستە كرد و جەختیش لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە: «هەموو سەروەرییەكان بۆ گەلە و هیچ لایەنێك و هیچ كەسێك بۆی نییە دەسەڵات بگرێتە دەست، تەنیا لە رێگەی شەرعییەتپێدانی گەلەوە نەبێت»، هەروەها (لینكۆڵن) سەرۆكی پێشووتری ئەمریكاش جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، كە «ئەزموونی دیموكراسی واتە فەرمانڕەوایی گەل دەبێ لە رێگەی گەلەوە بێت و لە پێناوی گەلدا بێت5». بە پشتبەستن بەو دەقانە و بە پێی پێشكەوتنی هزری سیاسیی دیموكراسی، چەندین دەستوور لە ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتان لە سیستمە دیموكراسییەكاندا نووسرانەوە.
سێیەم: پاساوەكانی سیستمی دیموكراسی

تابلۆیەكی دیلاكروا بۆ شۆڕشی فەرەنسا بە ناونیشانی: ئازادی پێشڕەوی گەلە


سیستمە دیموكراسییەكان بە باشترین سیستمی سیاسی دادەنرێن، لەبەر ئەوەی لە بەدیهێنانی سەقامگیریی سیاسی و ئەمنی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا سەركەوتنیان بەدەست هێناوە، چونكە شەرعییەتی یاسایی لە رەزامەندیی زۆرینەی گەلەوە بەدەست هێناوە و بەوەش توانیویەتی بە سیستمێكی سیاسی لەو جۆرە كاروباری دامەزراوە حكومییەكان بەڕێوە ببات، گرنگترین پاساوەكانی گرتنەبەری سیستمی دیموكراسیش بریتین لە:
1 - فراوانكردنی بەشداریی جەماوەری لە هەڵبژاردنی دەستەبژێری دەسەڵاتدار، لە رێگەی فەراهەمكردنی پرەنسیپی دادپەروەری لە نێوان هەموان و لە سایەی سەروەریی یاسادا.
2 - بەشدارییكردنی زۆرینەی گەل لە بڕیارە چارەنووسساز و یەكلاكەرەوەكاندا.
3 - ملكەچبوونی دەسەڵاتدار بەرامبەر بە چاودێریی گەل، چونكە گەل دەبێتە سەرپەرشتیار بەسەر كارەكانی حكومەتەوە.
4 - هەڵبژاردنی كەسانی خاوەن لێهاتوویی و پسپۆڕ، كە توانای هەڵگرتنی بەرپرسیارییان هەبێت بەرامبەر بە گەل.
5 - رێزگرتن لە مافی سەرجەم پێكهاتەكان، لەو كۆمەڵگەیانەدا كە فرەپێكهاتەن، بە هەموو نەتەوە و ئایین و  حزبێكەوە، كە دەبێ هەموو تایبەتمەندییە نەتەوەیی و ئایینی و حزبییەكانیان (بە هەڵوێستی حزبی ئۆپۆزسیۆنیشەوە) رێزیان لێبگیرێت، بەو پێیەی هەموویان هاوبەشن لە ئامادەكردن و داڕشتنی ئەو یاسا و دەستوورانەی كە خزمەت بە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان دەكەن.
6 - پێدانی دەرفەت بە چالاكیی حزبی، لە رێگەی سیستمی فرەحزبییەوە بۆ ركابەریی لە بەڕێوەبردنی كاروباری حوكمڕانیدا، كە دەبێتە هۆی چەسپاندنی كارەكانی سیستمی سیاسی لە پێناو بەدیهێنانی سەقامگیریی سیاسی و ئەمنیدا.
7 - چارەسەر كردنی قەیران و كێشەكان لە رێگەی بەشدارییكردنی هەموان لە دۆزینەوەی چارەسەردا، هەڵبەت لە ئەنجامی هەستكردنی هەموان بە وابەستەیی نیشتمانیی بۆ پاراستنی دەستوور و مانەوەی گەل و قەوارەی سیاسیی دەوڵەتەكە.
لەبەر ئەم هۆكارانە سیستمە سیاسییە دیموكراسییەكان دەتوانن ژینگەیەكی لەبار دابین بكەن بۆ بەشداریی هەمووان لە هاوكارییكردنی دامەزراوەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەریدا و هەروەها دەتوانن خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان پێشكەشی هاووڵاتییان بكەن، بەوەش پێگەی دەوڵەتەكە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەهێز دەبێت.

سەدرییەكان بە كشانەوەیان لە پەرلەمان زیانیان بە پرۆسەی دیموكراسی لە عیراق گەیاند

چوارەم: ئەركەكانی حزب
ئەو حزبە سیاسییانەی زۆرینەی جەماوەریان لە پشتە و ئەزموونیان هەیە لە بەڕێوەبردنی سیستمی سیاسیدا، هەوڵ دەدەن بەردەوام بن لە كارەكانیاندا و پێگەی خۆشیان بپارێزن، لە رێگەی پشتیوانیكردنی ئەندام و لایەنگر و جەماوەرەكەیەوە، كە متمانەیان بە ئەزموونە سیاسییەكەی هەیە، لە بەرامبەردا حزبەكانی دیكە هەوڵ دەدەن بگەن بە دەسەڵات، بۆ ئەوەی ئامانجەكانیان بەدیبهێنن و خزمەت بە ئەندام و لایەنگرەكانیان بكەن، لەبەر ئەوە كێبڕكێ و ململانێكان لە نێوان ئەو حزبانەدا چڕ دەبێتەوە كە هەوڵ بۆ مانەوە لە دەسەڵاتدا دەدەن، لەگەڵ ئەو حزبانەی كە هەوڵی گەیشتن بە دەسەڵات دەدەن، هەر لەبەر ئەوەشە كە بەشداریی فراوان لە پرۆسەی هەڵبژاردندا هۆكاری سەرەكی و كاریگەرە لە بەدیهێنانی سەقامگیریی سیاسی و ئەمنیدا، لە رێگەی بەكارهێنانی توانا و لێهاتوویی سەرجەم بەشداربووانەوە لە سیستمی سیاسیدا. لەو روانگەیەوە دەتوانین گرنگترین ئەو ئەركانە دەستنیشان بكەین كە دەكەوێتە ئەستۆی ئەو حزبانەی بەشداریی لە پرۆسەی هەڵبژاردندا دەكەن و ئەو ئەركانەش بریتین لە:
1- ئەركی رێكخستن: ئەم ئەركە بە پێی پێكهاتەی هەیكەلی رێكخستنی حزبەكە بەرجەستە دەبێت، كە رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر رەفتاری حزب لە چۆنێتی دەستنیشانكردن و خستنەگەڕی ئامرازەكانی بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی و بەرژەوەندیی ئەندام و لایەنگرەكانی، ئەویش لە رێگەی توانای رێكخستنی خۆی لە پەرەپێدانی پێكهاتەی سیاسی و رووناكبیری لە كاتی ململانێ و كێبڕكێكانیدا لەگەڵ حزبە سیاسییەكانی دیكە، بە مەبەستی درێژەدان بە سیستمی سیاسی.
2 - ئەركی نیشتمانی: حزب بەشداریی لە سیستمی سیاسیدا دەكات لە پێناو بەدیهێنانی ئەو بەرژەوەندییە نیشتمانییانەی خزمەت بە سەقامگیریی سیاسی و ئەمنی دەكات و لەو رێگەیەشەوە مانەوەی سیستمە سیاسییەكە مسۆگەر دەكات، واتە پاراستنی قەوارەی دەستووریی سیاسی، كە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان بۆ گەل دابین دەكات و سەرەنجام دەبێتە هۆی بەهێزكردنی پێگەكەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، كاتێك حزب توانی بەشداریی لە ئەنجامدانی ئەم ئەركەدا بكات، كەواتە حزب توانیویەتی گوزارشت لە خواستی هاووڵاتیی بكات، كە هەم ئامراز و هەم ئامانجی سەرەكییە لە ستراتیجی ئەو حزبەدا كە دەیەوێت باشترین خزمەتگوزاریی پێشكەش بكات بۆ پێشخستنی ژیانی هاووڵاتی، لە رێگەی پێشخستنی دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە، ئەوەش ئەو كاتەیە كە هەموان بەشداریی دەكەن لە سیستمی سیاسیدا، هەریەك بە قەبارەی خۆی لە هەڵبژاردندا و هەریەك بە توانای رێكخستنی خۆی.
دەتوانین بڵێین سەركەوتنی سیستمی سیاسی لە ئەركەكانیدا، بە دەقە دەستوورییەكان دەستنیشان ناكرێت، لەبەر ئەوەی كارایی سیستمی سیاسی لە فراوانبوونی بەشداریی هاووڵاتیاندا بەرجەستە دەبێت، لە رێگەی هەموو حزبە سیاسییەكان و سەندیكاكان و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكانەوە، لەبەر ئەوەی ئامانج لە پرۆسەی ركابەریی، بەشدارییكردنە لە بەدیهێنانی ئامانجەكانی بەرژەوەندیی نیشتمانی، كە گوزارشتە لە بەرژەوەندیی خودی هاووڵاتی.

پێنجەم: كێبڕكێ لە نێوان سەركردایەتیی حزب و پەرلەماندا
ئەزموونە دیموكراسییە نوێیەكان لەو وڵاتانەی كە سیستمی دیموكراسییان پەژراندووە، دیاردەیەكیان لێ بەدی دەكرێت، ئەویش ئەوەیە، هەندێك حزب كە خودی سەركردەكانیان بەشداریی ناكەن لە پۆستەكانی یاسادانان و جێبەجێكردندا، هەوڵ دەدەن زاڵ بن بەسەر ئەو ئەندامانەی حزبدا، كە متمانەی دەنگدەران و رۆڵەكانی گەل بەدەست دەهێنن و جێی خۆیان لە دامەزراوەكانی یاساداناندا دەكەنەوە، بۆ ئەوەی هەڵوێست و رەفتاریان كۆنترۆڵ بكەن لە كاتی جێبەجێكردنی ئەركەكانیان لە دامەزراوەكاندا، بەرامبەر بە پەرەسەندنی رووداوەكان لەسەر ئاستی ناوخۆ  دەرەوەدا، ئەمەش بەو واتایە دێت، كە حزب دەیەوێت ئیرادەی خۆی بەسەر ئەم سەركردە پەرلەمانتارییانەدا بسەپێنێت، بۆ ئەوەی دەستكەوتی ماددی و مەعنەوی بەدەست بهێنێت، بێئەوەی پێدانی دەرفەت بۆ ئەو ئەندامانە رەچاو بكات، كە رۆڵی خۆیان بە پێی چەمكی پێگەیشتنی سەركردەی نوێ بگێڕن، وەك كادرێك كە رەزامەندیی جەماوەر و گەل و رێژەی پێویستی دەنگەكانی بەدەست هێناوە بۆ گەیشتن بە ئەندامێتیی پەرلەمان.
سەركردەی حزبەكان بۆ ئەوەی ئەندامانی پەرلەمان كۆنترۆڵ بكەن، لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا پارەیان دەدەنێ، یان كەسانێك كاندید دەكەن، كە خۆیان ئاستێكی كۆمەڵایەتی و ئەزموونی ئیداریی ئەوتۆیان نییە كە بتوانن متمانەی دەنگدەرانی پێ بەدەست بهێنن و بە پشتیوانیی حزب نەبێت دەرناچن، بەو شێوەیەش پەرلەمانتارەكە ناتوانێ لە قسەی سەركردایەتیی حزبەكە دەربچێت و بڕیاری سەربەخۆی هەبێت و رۆڵی تایبەت بە خۆی هەبێت لە پەرلەماندا، هەرچەندە پەرلەمانتار لە هەر حزبێكی سیاسی بێت، لە دوای سوێند خواردنی لە پەرلەمان، دەبێتە نوێنەری گەل و لە بازنەی حزبەكەی دێتە دەرەوە و دەچێتە بازنەی گەلەوە، ئەگەرچی پابەندیش بێت بە بنەماكان و ئامانجەكانی حزبەكەیەوە، چونكە بەدیهێنانی بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی گەلەكەی، بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی حزبەكەشییەتی. لێرەدا قسەیەكی كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا بە نموونە دەهێنینەوە كە وتی: «كار بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكەم پێش بەرژەوەندییەكانی حزب».

كامالا هاریس:
كار بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكەم پێش بەرژەوەندییەكانی حزب

دیاردەی گەندەڵیی دارایی و ئیداری
دەركەوتنی ئەم دیاردەیە لە ئەزموونی دیموكرسیی پەرلەمانیدا لە عیراق لە دوای 2005وە، زیانی زۆری بە كارایی و كارامەیی ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران گەیاندووە و وایكردووە پەرلەمان توانای پێویستی نەبێت بۆ داڕشتن و دەركردنی یاساكان، ئەویش بەهۆی گرتنەبەری شێوازی بەشبەشێنە و دەركەوتنی دیاردەی گەندەڵیی دارایی و ئیداری، كە كاری كردۆتە سەر رێژەی جێبەجێكردنی پلانەكانی گەشەی بەردەوام، كە پشتیوانن بۆ كاری حكومەت و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان بە هاووڵاتییان، تا وابەستەیی نیشتمانییان بەهێز بێت و سیستمە سیاسییەكەش شەرعییەتی خۆی وەرگرێت، هەروەها دەكرێ ئاماژە بە دیاردەی كشانەوەی كوتلە سیاسییەكان بدەین لە پەرلەمان و حكومەت، بە بیانووی جۆراجۆر، ئەوەش كاریگەریی زۆری هەبووە لەسەر كارایی پەرلەمان و حكومەتیش.
كوتلەیەكی پەرلەمانی، كاتێك رێژەیەكی بەرزی دەنگی بەدەست هێناوە، وەك گوزراشت لە رای گشتیی نیشتمانی، بۆ بەدەستهێنانی ژمارەیەك كورسی پەرلەمانە، ئەویش بەهۆی متمانەی دەنگدەران و باوەڕیانەوەیە بە توانای كاندیدەكانی حزبەكە بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی حزب و خزمەتی بەرژەوەندییەكانی گەل، ئەو كاتە كشانەوە بە هەر پاساوێك بێت دەبێتە هۆی بەفیڕۆدانی هەڵوێست و مافەكانی رای گشتی و پێدانی دەرفەت بە كاندیدی حزبەكانی دیكە، كە دەنگی پێویستییان بۆ گەیشتن بە پەرلەمان بەدەست نەهێناوە، ئەوەش كاریگەریی خراپی دەبێت لەسەر كاری پەرلەمان و رای گشتی، لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە كشانەوەی كوتلەی سەدرییەكان بكەین لە پەرلەمان و حكومەت، بۆ زیاتر لە چەند جارێكیش، بە تایبەتیش لە دوای هەڵبژاردنەكەی ساڵی 2021 كە بڕیاری كشانەوەی دا، لە كاتێكدا 73 كورسی بەدەست هێنا و لە هەوڵی پێكهێنانی حكومەتی نیشتمانیی زۆرینەدا بوو.

دیاردەیەكی نامۆیە
هەروەها دەبێ ئاماژە بە بڕیاری هەندێك لە حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بكەین، كە رێگەیان بەو ئەندامانەی خۆیان نەدا بەشداریی لە پەرلەماندا بكەن، كە دەنگی پێویستییان بەدەست هێنابوو، ئەویش بە بیانووی بایكۆتی پرۆسەی سیاسی و بەشداریینەكردن لە حكومەتی نوێدا، پاساوەكان هەرچییەك بن، دەبێت ئاماژە بەوە بكەین، كە كێبڕكێ بردنەوە و دۆڕاندنیشی تێدایە، وەك چۆن لە یاریی تۆپی پێدا دەبینین تیپێكی بە توانا بە تیپێك دەدۆڕێت كە ئاستی لەو كەمترە، بەڵام پاشەكشە ناكات و بایكۆتیش ناكات، بەڵكو بیر دەكاتەوە و بەخۆیدا دەچێتەوە و ئەو كێشانە چارەسەر دەكات كە رێگربوون لە سەركەوتنی، واتە بڕواهێنان بە ئەنجامەكە و بڕیاردان بەو ئاراستەیەی كە لە بەرژەوەندیی نێشتمانی و حزبەكەدایە.
دووبارەبوونەوەی ئەم دۆخە زیان بە كاری پەرلەمان دەگەیەنێت و لێكەوتەكانیشی رەنگدانەوەی لەسەر سیستمی سیاسی دەبێت بە شێوەیەكی گشتی و لەسەر سەقامگیریی ئاسایشیش بە تایبەتی، كە دیاردەیەكی نامۆیە بە ئەزموونی پەرلەمانیی دیموكراسی و دەكرێ لێكەوتەكانی بەم شێوەیە دیاریی بكەین:
1- ئەم بڕیارانە بوونە هۆی لەدەستدان و بەفیڕۆچوونی دەنگی ئەو دەنگدەرانەی متمانەیان بەخشیبوو بە حزبەكە و كاندیدەكانی، پێیان وابوو لە توانایاندا هەیە خواستەكانی ئەوان بهێننە دی.
2- حزب رێژەیەك لە متمانەی ئەندام و لایەنگر و جەماوەرەكەی لەدەست دەدات و ئەوەش رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر بەشدارییكردنیان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا.
3- دەرفەت بە حزبەكانی دیكە دەدات دەنگ بەدەست بهێنن و ئەو ئەندامانەی كە لە هەڵبژاردندا متمانەی دەنگدەریان بەدەست نەهێناوە ببنە ئەندامی پەرلەمان و لە رێگەی كاری ئەوانیشەوە لە پەرلەمان پێگەی حزبەكەش بەرز دەبێتەوە.
4- هەر كاندیدێك، لە هەر حزبێك بێت، كاتێك متمانەی دەنگدەر بەدەست دەهێنێت و بە دەنگی پێویست دەبێتە ئەندامی پەرلەمان، ئەوە دەرفەتێكی مێژووییە و دووبارە نابێتەوە، بە تایبەتیش لە ئەزموونی پەرلەمانیی عیراق و هەرێمی كوردستاندا، كە پێویستی بەو پەرلەمانتارەیە بۆ خزمەتكردن بەو گەلەی كە پێشتر و ئێستاش بەدەست ئەو جۆرە كێشانەوە دەناڵێنێت و پێویستی بە خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانە تا وابەستەیی نیشتمانیی لا بەهێز بكات، كە سەرەنجام دەبێتە هۆی بەهێزبوونی سەقامگیریی سیستمی سیاسیش.
ئەزموونی دیموكراسی لە عیراق، لەو كاتەوە كە سیستمی فیدراڵیی دیموكراسی بە پێی دەستووری هەمیشەیی عیراقی 2005 دامەزراوە، بە ئەزموونێكی دیموكراسیی تازە هەڵكشاو دادەنرێت لە سەدەی 21دا، هەڵبەت لە ژینگەیەكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی نەگونجاو و ژینگەیەكی ئیقلیمیدا كە بۆ ئەم جۆرە ئەزموونە نوێیانە نابێت، بە هەندێك هۆكار كە پەیوەندیی بە فەلسەفەی سیستمە سیاسییەكانەوە هەیە.
سەرباری ئەو هەموو هەڕەشانەش كە ئەم ئەزموونە رووبەڕووی بۆوە، بە تایبەتیش هەڕەشەی رێكخراوە تیرۆریستییەكان لە دوای ساڵی 2014وە، هێشتا دەستەبژێری سیاسی لە هەوڵدابوون بۆ تێپەڕاندنی كێشە و قەیرانەكان، بە ئامانجی بەردەوامبوونی سیستمی سیاسی لە بڵاوكردنەوەی بەهاكانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ، بەڵام دەركەوتنی زۆرێك لە بەربەستەكان زیانی بە رێژەی بەشداربووانی هەڵبژاردنی پەرلەمان گەیاند، كە ئامانجی پەرەپێدانی لێهاتوویی و كارایی سیستمی سیاسی بوو، لەبەر ئەوە پرۆگرامەكانی پەرەپێدانی سیاسی  نەیانتوانی بگەنە ئاستێك، كە لە ئاستی خواستی بە ئەنجامگەیاندنی ئەزموونی دیموكراسییەكی پێشكەوتوودا بێت، كە رەنگە نموونەیی بێت بۆ بەرجەستە كردنی سیستمی فیدراڵیی دیموكراسی لە عیراق.

*مامۆستای زانستە رامیارییەكان لە زانكۆی سلێمانی

سەرچاوەكان:
-1 طارق علی الربیعي، الاحزاب السیاسیة، جامعة بغداد، 1999، ص 92-95
-2 عبدالحمید المتولي، الوجیز في النظم السیاسیة، القاهرة، 2005، ص229
-3 محسن خلیل، انواع النظم السیاسیة، عمان، 2008، ص227
-4 محمود حافظ، الوجیز في النظم السیاسیة والقانونیة، القاهرة، 2002، ص90
-5 نعمان احمد الخطیب، الوجیز في النظم السیاسیة، دار الثقافة للنشر والتوزیع، عمان، 2011، ص231
-6 نعمان احمد الخطیب، المصدر نفسه، ص257
-7 كمال منوفی، اصول النظم السیاسیة المقارنة، شركة الریعان للنشر والتوزیع، الكویت، 1987، ص196 - 199

لە عەرەبییەوە: كوردەوان محەمەد سەعید