دیوەکانی دیکەی وشە

تۆفیق وەهبی، تەنها رووناكبیری كوردە، کە هەموو خەڵكی بەغدا دەستیان بەسنگییانەوە بوو بۆی !

مەریوان مەسعود

(17)

د. كەمال مەزهەر: تۆفیق وەهبی ئەوە دەسەلمێنێت، ئێزدییەكان تەنها ئاین-یان لە كورد جیاوازە، ئەگەرنا یەك میللەتن لەگەڵ ئێمە

ئەو رووناكبیرانەی كورد كە لە بەغدا ژیاون دەڵێن؛ تاكە كوردە كاتێك لە(شارع رەشید) پیاسەی دەكرد، هەموو خەڵكەكە (بە دوكاندار و كاسبكار و خوێندەوار و نەخوێندەوارەوە) دەستیان دەگرت بە سنگیانەوە و وەكو رێزێك بۆ گەورەیی ئەو زاتە سڵاو و بەخێرهاتنیان لێ دەكرد، كە ئەویش (تۆفیق وەهبی بەگ) بوو!، هەرچەندە خۆی نە حەزی بەوە بووە بە پاشگری (بەگ) بانگی بكەن و نە لە هیچ دیدار و دانیشتن و نووسینێكدا، وتویەتی ئەو لە ساداتی بابانییەكانە، چونكە پێی وابووە خەڵكی خوێندەوار و رووناكبیر نابێت باوەڕی بە خێڵ و عەشیرەتگەرایی هەبێت، بەڵكو ئەوە كردەوەكانییەتی كە وا لە مرۆڤەكان دەكات، لای خەڵك خۆشەویست بن، یان بە پێچەوانەوە قێزەون بن.
تۆفیق وەهبی، بە هەق ئەم نازناوانەی هەبووە: نووسەر، زمانەوان، مێژوونووس، سیاسەتمەدار و شارەزای سەربازیی، ئەمە جگە لەوەی لە پلەی ئیدارییدا كەسێكی سەركەوتوو بوو، چونكە لە ماوەی ساڵانی 1930 بۆ 1948 موتەسەریفی سلێمانی بووە، دواتر بووە بە وەزیری ئابووری و پاشان وەزیری مەعاریف و ئەندامی پەرلەمان. لەوانەش گرنگتر شەش زمانی زانیوە.
پرۆفیسۆر د. كەمال مەزهەر لە وتارێكدا لە ساڵی 2013، لە وەسفی تۆفیق وەهبی-دا دەڵێت: (رۆشنبیر و سیاسەتمەدارێكی كەم وێنە بوو). هەروەها دەڵێت: (تۆفیق وەهبی لە باو و باپیرانەوە دەگەڕێتەوە سەر بنەماڵەی بابانییەكان، بەڵام هەرگیز رۆژێك لە رۆژان خۆی ئەمەی نەوتووە، چونكە ئەو خۆی زۆر گەورەتر بووە لە چوارچێوەی خێڵ و گروپێكدا خۆی قەتیس بكات، بۆیە ئەو پێویستی بەوە نەبووە لەهەموو شوێنێك باسی ئەوە بكات ئەو بابان-ییە، بەڵكو هەمیشە وەك خزمەتكار و نەتەوەپەروەرێكی دیاری كورد خۆی نیشانداوە، بە بێ‌ ئەوەی باس لە بنەماڵە و خێزان و تیرەكەی بكات، ئەمەش بێگومان پشت ئەستوور بووە بەو باكگراوندە رۆشنبیری و هزرییە دەوڵەمەندییەی كە لەسەرەتای لاوییەوە تا مردنی كۆی كردبووەوە).

تۆفیق وەهبی

سورهەڵگەڕانەوەكەی بەشیر موشیر 
من پێموایە، زۆر نووسراو بەردەستە لەبارەی رۆڵە گەورەكانی تۆفیق وەهبی لە بواری زمان و رێنووسی كوردی، كە من لێرەدا دەمەوێ‌ هەندێ‌ دیوی دیكەی ژیان و بەسەرهاتەكانی ئەم مامۆستا مەزنە بگێڕمەوە، كە كەم بیستراوە، یان هەر نەبیستراوە، ئەوەتا یادگارییەكی خۆشی لەگەڵ مامۆستا (بەشیر موشیر) هەیە، كاتێك شان بە شانی منەوەری گەورەی كورد، د. مارف خەزنەدار، لە شەقامی رەشید لە بەغدا پیاسە دەكەن، كاتێك دەگەنە بەرامبەر مزگەوتی حەیدەرخانە، كە دوكانی بەرگدرووەكەی وەستا بەشیر-ی لێیە و لەو کاتەدا وەستا بەشیر مەترە ئاسنەكەی بە دەستەوەیە و خەریكی قسەكردنە لەگەڵ مێردمنداڵێك، كە تۆفیق وەهبی دەگاتە ئاست دوكانەكەی، سڵاویان لێدەكات، یەكسەر بەشیر موشیر مەترەكەی هەڵدەداتە ناو دوكانەكە و فەرموو فەرموو لە تۆفیق وەهبی و مارف خەزنەدار دەكات و لەو كاتەشا، دوو پیاوی بەساڵاچووی كوردی لا دەبێت، ئەوانیش لەبەر گەورەیی تۆفیق بەگ هەڵدەستنە سەر پێ‌ و شوێنەكەی خۆیانی بۆ چۆڵ دەكەن، بەڵام لەو کاتەدا تۆفیق وەهبی نایەوێت دانیشێ‌ و هەر بەسەر پێیانەوە دەڵێت: (وەستا بەشیر، نەموت ئەم بەرگدروویەت باشترە لە عەتاری و وردەفرۆشییەكەت)؟! بێگومان لەوەدا بەشیر موشیر هاوڕای تۆفیق وەهبی بوو، بەڵام لەهەمان كاتدا بە پرسیارێك وەستا بەشیری تووشی ئیحراجی كرد و كورد واتەنی، سوورهەڵگەڕا، كاتێك لێی پرسی: (لەسەردەمی لاوێتیدا خوێندنی قوتابخانەی قەڵاچۆكردنی نەخوێندەواری شەوانت گەیاندە كامە پۆل)؟! وەستا بەشیر-یش لەوکاتەدا وەڵامێكی ناڕوونی دایەوە و وەكو د. مارف خەزنەدار دەڵێت: (بڵمە بڵمێكی لێوەهات و پێموایە ئێستا و ئەوساش نەخۆی و نە تۆفیق وەهبی و نەكەسی تریش لە وەڵامەكەی نەگەیشتن، ئایا لەكامە پۆل وازی لە خوێندنەكەی هێناوە) !.

نوكتەی (ئەكەم) و (دەكەم)!
د. مارف خەزنەدار كە خۆی هەولێرییەكی عەیار 24 بوو، لە شوێنێكی تردا، لەبارەی گفت و قسە خۆشەكانی تۆفیق وەهبی، شتێكی خۆشی لێ دەگێڕێتەوە و دەڵێت: (گەلێجار بۆ پێكەنین هەندێ‌ زمانیشی خوار دەكردەوە و پێی دەوتم: ئێوەی هەولێری بۆ ئەم (ئەكەم)ە ناسكە ئەكەن بە (دەكەم)ە گوێ‌ تۆقێنەر)! منیش دەمووت: (مامۆستای بەگم من قەت نەموتووە (دەكەم) لەوەڵامدا دەیووت:(من مەبەستم تۆ نییە بە گشتی، مەبەستم ناوچەی سۆرانە. كەچی لە پاش ماوەیەك بیروڕای گۆڕی و هاتەسەر ئەو رایەی كە لەزمانی یەكگرتووی نووسیندا هەرگیز دەبێ‌ بنووسن (دەكەم) نەوەكو(ئەكەم)، ئەم گومان و دوو دڵییە بوو بووە هۆی ئەوەی مامۆستا تۆفیق وەهبی هەمیشە بەرهەمی بڵاونەكراوەی زۆر زیاتر بێ لە بەرهەمی بڵاوكراوە) !.
تۆفیق وەهبی، لە ساڵی 1929 وەكو بەرپرسێكی سەربازی لە سوپای عیراق نێردرا بۆ بەریتانیا و بەشداریی لە خولێكی سەربازیی كرد و دوای یەك ساڵ، واتە لە ساڵی 1930 پلەكەی بەرزكرایەوە بۆ (عەقید)، كە لە بەریتانیا گەڕایەوە راستەوخۆ كرا بە موتەسەریفی سلێمانی (پارێزگاری سلێمانی)، كەچی لەو كاتەی ئەو پارێزگار بوو، خۆپیشاندانی 6ی ئەیلولی ساڵی 1930 روویدا لە سلێمانی، كە بە رۆژی شەشی رەشی ئەیلول ناسراوە، كاتێك ئینگلیزەكان توانیان سەرای سلێمانی داگیر بكەن، یەكەم كار كردیان لەسەركار لابردنی تۆفیق وەهبی بوو لە موتەسەریفی. لەوە بەدوا تۆفیق وەهبی پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ مەلیكی كوردستان شێخ مەحمودی حەفید پەیداكرد و هاوكار و پشتیوانی یەكتربوون و بەردەوام خەڵكیان هاندەدا بۆ ئەوەی كوردایەتییەكی پاك بكەن و دژی داگیركەران بن، بەڵام دوای ئەوەی ئینگلیزەكان كۆتاییان بەشۆڕشەكەی شێخی نەمر هێنا و بەسەریدا سەركەوتن. تۆفیق وەهبی لە ساڵی 1946ەوە گەڕایەوە بەغدا و لەبەر ئەوەی خاوەن كەسایەتی و پێگەیەكی بەرز بوو، یەكسەر لە حكومەتەكەی حەمدی پاچەچی لە عیراق، بوو بە وەزیری بەرگری و مەعاریفی عیراق، دواتر هەر لەو كاتەدا بوو بە ئەندامی مەجلیسی نوێنەرانی عیراق، بەڵام دوای شۆڕش (كودەتا)ی تەمموزی 1958 ، عیراقی جێهێشت، چونكە ئەو بە لایەنگیریی دەوڵەتی پاشایەتی بەریتانیا دادەنرا، بۆیە نەگەڕایەوە عیراق و تا لەشاری لەندەن لە 1984 لە تەمەنی 93 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد.

تۆفیق وەهبی و بۆچوونی لەسەر ئێزدییەكان
مامۆستا تۆفیق-ی نەمر، كە لە کۆتایی بیستەکانی سەدەی بیستدا كتێبێكی نووسیوە بەناوی (دەستووری رێزمانی كوردی)، هەمیشە ویستویەتی شتێك ئاشكرا بكات، كە لەمەوپێش نەكراوە یان ساغ نەكراوەتەوە، بە پێی ئەو هەموو بەهرەی هەیبووە، یەكێك لە كتێبەكانیەتی لەبارەی ئێزدییەكان، كە تا ئێستا كەم باسی لێوەكراوە و جگە لەمەش كەمترین سەرچاوە هەیە لەسەر ئەوەی كە بیسەلمێنێت كە ئێزدییەكان كوردن، تەنها ئاینەكەیان جیایە، ئەوەتا منەوەری كورد د. كەمال مەزهەر لەبارەی ئەو كتێبەی تۆفیق وەهبی-ەوە دەنووسێت: (لەسەر یەزیدییەكان كتێبێكی نووسیووە و باس لە بنەچەیان دەكات وەك بەشێكی دانەبڕاوی نەتەوەی كورد، چونكە تەنها دوژمنانی نەتەوەی كورد، یەزیدییەكان بە بەشێكی دابڕاوی كورد دەدەنە قەڵەم، بە تایبەتیش شۆڤێنییەتی عەرەب و تورك و فارس، بەڵام ئەو لەو كتێبەیدا بەوردی وەڵامی هەموو ئەو شۆڤێنیانە دەداتەوە و بنەچەی رەسەنایەتی یەزیدی وەك بەشێكی دانەبڕاوی كورد دەخاتەڕوو، ئەوە دەسەلمێنێت یەزیدییەكان تەنها ئاینیان لە كورد جیاوازە، ئەگەرنا یەك میللەتن لەگەڵ ئێمە و بەشێكی دانەبڕاو و رەسەنی میللەتی كوردن).

پیرەمەگرون و دوامەنزڵگەی
ئەوەی بەلای ئێمە و هەموو منەوەرەكانی كوردەوە جێگای پرسیار بوو، بۆچی مامۆستا تۆفیق وەهبی، ئەوەندە پیرەمەگرون و چیای پیرەمەگرونی لا گەورە بووە، وەكو مامۆستا مارف خەزنەداری رەحمەتی لەم بارەیەوە دەیگێڕێتەوە و دەڵێت: (تۆفیق وەهبی بە كوردی ژیا و بە كوردی مرد، پیرەمەگرون بەلای ئەو دروشمی (ناهید) و (میترا) بوو، لەبەر ئەوە بوو، ئەوەندەی من ناسیومە و دیومە، ناوی پیرەمەگرون لەسەر دەمی نەكەوتووە، بۆیە بوو بە یارو یاوەری هەمیشەیی پیرەمەگرون).
بەداخەوە، كە لە ساڵی 1984 كۆچی دوایی دەكات، لەسەر وەسییەتی خۆی تەرمی پیرۆزی لە لەندەنەوە دەهێننەوە بۆ چیای پیرەمەگرون و لەوێ‌ دەنێژرێت، كە بێگومان رەوانشاد مام جەلال تاڵەبانی رۆڵی سەرەكی هەبووە هەم لە هێنانەوەی تەرمی تۆفیق وەهبی و هەم لە سازكردنی مەراسیمێكی شایستە لەسەر گۆڕەكەی، ئەوەتا لەمبارەیەوە، د. كەمال مەزهەر دەڵێت:(لەوكاتەدا زۆر گرنگی درا بە مەراسیمی ناشتنی تەرمی تۆفیق وەهبی، جگە لە ئامادەبوونی بەڕێز مام جەلال، كۆمەڵێك رۆشنبیر و شاعیری كورد، شیعر و وتاریان خوێندەوە، لەوانە كاك شێركۆ بێكەس بە پارچە پەخشانێك بەشداریی مەراسیمی ناشتنی تەرمی تۆفیق وەهبی بەگی كرد و چەندین وتار و پەخشان و بەرهەمی تر لەو مەراسیمەدا پێشكەشكران).