چۆن بە ئیلهام (پیرەمێرد)ی مەزنی ناسییەوە و بوون بە هاوڕێی گیانی بەگیانی؟!
(18)
ئەوەندەی من بەدواداچوونم كردووە، زۆربەی سەركردە و رابەر و كەسایەتییە دیارەكانی كورد، كە هەیانە رابەرایەتی شۆڕشێكی كردووە، كە بانكگراوندێكی ئایینیان هەیە، تا ئێستا كار زۆر لەسەر لایەنە ئاینییەكەی ئەم كەسانە كراوە، كەمتر مەسەلە نەتەوەیی و نیشتمانپەروەرییەكەیان باسكراوە، یان باشترە بڵێم كەم لەسەریان نووسراوە و زۆرترین توێژینەوەی زانستیش، كە لەسەریان نووسرابێت، لایەنە ئاینییەكەی زاڵە و بە دەگمەن لایەنە نەتەوەیی و نیشتمانپەروەری و خەمی زمانزانی كوردیی لەبارەیانەوە باسی لێوە كراوە.
زیرەكییەكەی سەعیدی مەشهوور
یەكێك لەو كەسایەتییانە، كە دەبێتە میوانی ئەمجارەی دیوەكانی دیكەی وشە، (بەدیعوزەمان سەعیدی نوورسی)یە، كە هیچ كات لەپاڵ پیرۆزیی ئاینی ئیسلام، نەتەوەكەی لەبیرنەكردووە، لەكاتێكدا سەعیدی نوورسی وەزعی دارایی بنەماڵەكەیان زۆر باش بووە و گەنجێكی زیرەك بووە، بۆیە هەر لە 14 ساڵیدا بڕوانامەی زانایی لە زانستە ئیسلامییەكان بەدەستدێنێت، بەڵام ئەو هەمیشە لە خەمی زمان و كەلتور و نەتەوەكەیدا بووە، ئەوەتا ئەم زاتە، كە بەشێك لە مێژوونووسان بەشانازییەوە ناوی دەبەن بە (سەعید كوردی یان نوورسی كوردی یان سەعیدی مەشهوور)، خەمی گەورەی نوورسی ئەوە بووە، كە ئەو ناتوانێت بە زمانی كوردی و بە زمانی توركیی عوسمانی بنووسێت، بەتایبەت توركیی عوسمانی، كە ئەوكات گرنگ بووە رووناكبیران بیزانن، بۆیە وەك هەمیشە منەوەر و سوارچاكی بواری رووناكبیریی كوردیی (پیرەمێرد)، كە هاوڕێ و هاوزیندانی بوونە لە سەردەمی ئیتیحادییەكاندا لە ئەستەمبوڵ، لە تەمەنێكی گەورەشە، بەڵام سەعیدی نوورسی فێری زمانی نووسینی (توركیی عوسمانی) دەكات، پاشان نوورسی یەكەم وتاری بەزمانی كوردی لە رۆژنامەی (تەعاون و تەرقیی كورد) بەناوی (ئەی گەلی كوردان) دەنووسێت، كە وتارێكی تەواو نیشتمانپەروەرانەیە.
پەرۆشی زمان و نەتەوە بوو
سەعید نوورسی، زۆر پەرۆشی میللەتەكەی بووە، كە زمانەكەی لەناو نەچێت، ئەوەتا لەیاداشتێكدا دەڵێت: (من بارودۆخی پەرێشانی كوردەكانی دانیشتووی كوردستانم بینی و تێگەیشتم كە روویەكی بەختەوەریی دنیامان بە زانستە نوێیەكانی ئێستا دێتەدی، زانایانیش یەكێك لە رووبارە سازگارەكانی ئەو زانستە دەبن و سەرچاوەكەی تریش بە دڵنیاییەوە قوتابخانە ئاینییەكان دەبێت، تاكو زانایانی ئاینیی لەگەڵ زانستە تازەكان رابێن لەبەر ئەوەی جڵەوی ئیختیاری كوردەكان بەدەست زانایانەوەیە).
واتە بەدیعوزەمان، ئەوەی لەبیرنەكردووە، كە لەپەنا ئەركە ئاینییەكەدا پێویستە مەسەلەی خاك و نەتەوە و زمانیش لە بیرنەكرێت، بۆیە دەڵێت: (جڵەوی ئیختیاری كوردەكان بەدەست زانایانەوەیە).
نوورسی، هەر لەسەرەتای لاوێتییەوە، كە زیرەكییەكی لە رادەبەدەری هەبوو، لەخەمی زمانی كوردیدا بووە، بۆیە پرۆژەیەكی گەورەی دەبێت بۆ كردنەوەی زانكۆیەك لە كوردستان، تەنانەت ناوی زانكۆكەشی دەنێت (زانكۆی زەهرا)، ئەم هەوڵەش ئەو كاتە دەستی پێكرد كە مامۆستا نوورسی، لەكۆتایی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەم لە وڵاتانی خۆرئاوا شۆڕشێكی بەرفراوانی زانستی سەری هەڵدا، كە ئەویش زوو دركی پێكرد و دەیویست كوردەكانیش لەگەڵ ئەم شەپۆڵی پێشكەوتنە بڕۆن، تەنانەت پێی وابوو زانست لەداهاتوودا رۆڵی گەورەی دەبێت و حوجرە و تەكییەكان دەكەنە بەر مەترسیی لەناوچوون، هەرچەندە ئەو خۆی پێی وابووە حوجرە سەرچاوە و پارێزەری مێژوو و ناسنامەی میللەتانە، بەڵام ئەوەشی زانیووە كە زانست گۆڕانكاریی گەورە دێنێتە ئاراوە.
مامۆستا سەعید نوورسی، نەیشاردۆتەوە كە حوجرە و خوێندنگە ئاینییەكان بەشێوەیەكی گشتی، لەبەر ئەوەی خوێندنی هاوچەرخیان لەخۆ نەگرتووە، ئەوان ناتوانن بوونی خۆیان بپارێزن و بە كورتییەكەی ئەو سەروەریی و كاریگەرییەی جارانیان نامێنێت، لەبەر ئەوە ئەو پێیوابووە دەبێت لە هەموو شوێنێكی كوردستاندا، دەسەڵاتداران و پیاوانی ئایینی هەوڵ بۆ كردنەوەی خوێندنگە یان زانكۆیەكی زانستی بدەن، كە ئەو پێی وابووە دەبێت ئەو زانكۆی زەهرایەی ئەو مەبەستی بووە لەهەموو شوێنێكی كوردستان لقی هەبێت، تەنانەت بۆ زانیاریی خوێنەرانیش لە سییەكانی سەدەی رابردوودا، ئەم بیرۆكەی زانكۆیە پەڕیوەتەوە بۆ باشووری كوردستان و لێرە شێخ مەحمودی حەفیدیش دەیویست مزگەوتی گەورە وا لێبكات و هەروەها مەلای گەورەی كۆیە و تەنانەت مستەفا زەڵمیش ویستوویانە ئەو كارە بكەن.
ئەو هەوڵەی مامۆستا نوورسی، هەر لەسەر كاغەز نامێنێتەوە، بەڵكو لە ساڵی 1908 یاداشتێك بەرزدەكاتەوە بە ئیمزای خۆی و بە ناوی كوردانەوە بۆ لێپرسراوانی حكومیی ئەو كات لە ئەستەمبوڵ (ئیتیحاد و تەرەقی)یەكان، داوایان لێدەكات كە زانكۆی زەهرا وەكو (زانكۆی ئەزهەری میسر) لە شارەكانی (بەتلیس، وان، دیاربەكر) لە باكووری كوردستان بكرێتەوە، بۆ ئەمەش خۆی دەكاتە وەكیلی هەموو كوردستان و دەڵێت من بەناوی ئەوانەوە ئەم داوایە دەكەم، چونكە كوردەكان زۆر تامەزرۆی زانست و زانیاریی و پێشكەوتنن.
مەرجەكانی زانكۆی زەهرا
لەوانەیە لای هەمووتان پرسیار بێت، مامۆستا و عەللامە سەعیدی نوورسی، مەرجەكانی چی بووە بۆ زانكۆی زەهرا، وا لێرە من بە خاڵ و بە كورتی مەرجەكانی ئەم زانكۆیەتان بۆ دەنووسم، كە ئەو مەبەستی بووە بكرێتەوە:
یەکەم: ناوی (خوێندنگە - زانكۆ)ی لێ بنرێت، چونكە خوێندنگە هێمای زانست و پێشكەوتنە.
دووەم: تێكەڵكردن و خوێندنی زانستە گەردوونییە نوێیەكان هاوشانی زانستە ئاینییەكان.
سێیەم: وانەكان بە هەر سێ زمانی (عەرەبی، كوردی، توركی) بن.
چوارەم: مامۆستاكان نوخبەی بەرز بن و دەبێ كورد بن (شارەزایانی زانست و شارەزایانی ئایین).
پێنجەم: راوێژكردن بە لێوەشاوەیی و توانای كوردان و رەچاوكردنی باری رۆشنبیریی كۆمەڵگەی كوردیی بكرێت.
شەشەم: یاسای دابەشكردنی كار، بە تەواوی جێگیر بكرێت بۆ ئەوەی لەهەر بەش و بوارێكدا چەندین پسۆڕ و شارەزا دەربچن و ببنە پسپۆڕ.
حەوتەم: ئەو كەسانەی لە زانكۆی زەهرا دەردەچن، دەبێ جێگە و بوارێك هەبێ، كە خزمەتی تێدا بكەن بە پێی پسپۆڕییان.
هەشتەم: هاوئاهەنگی لە نێوان زانكۆی زەهرا و زانكۆ و دامەزراوەكانی تری خوێندن هەبێت لە دەوڵەتی عوسمانی.
نۆیەم: گۆڕینی ئەو نەریتەی كە خوێندن و فێركردن تەنها بۆ رەگەزی نێر بێت، بەڵكو دەرفەت هەبێت بۆ هەمووان بە یەكسانی و بە پێی لێهاتوویی.
پیرەمێردی مەزن و هاوڕێیەتی نوورسی
لەسەرەتای ئەم باسەدا، باسی هاوڕێیەتی و ناسینی (سەعیدی نوورسی و پیرەمێرد)مان كرد، بێگومان كاتێك پیرەمێرد دەگەڕێتەوە سلێمانی و خەریكی دەركردنی رۆژنامەی (ژین) دەبێت، لەو چەند وتار و نووسینە بە پێزانەی كە نووسیونی، چەند وتارێكیشی لەسەر بەدیعوزەمان سەعیدی نوورسی نووسیوە، بەتایبەت وتارە مەشهوورەكەی لەبارەی یەكەم دیداری لەگەڵ نوورسی، بە ناونیشانی (تەئریخ و ئەشخاص، بەدیعولزەمانی كوردیی) كە لە (ژین)دا بڵاوی دەكاتەوە لە سەرەتای وتارەكەدا دەڵێت: (لە ئەستەمبوڵ بووم، ئاموشۆی قیرائەتخانەی دیاربەكرم دەكرد، زۆرتر كوردەكان لەوێ دادەنیشتن، رۆژێكیان لە غەزەتەدا خوێندمەوە، كە لە (وان)ەوە مەلا سەعید ناوێك هاتووە لەقەبی (بەدیعوزەمانی كوردیی)یە، لە مەدرەسەی فاتیح دادەنیشێت. تا حەوت رۆژ هەر كەس ئارەزوو بكا لە عیلمدا هەرچی لێ بپرسێت، جوابی ئەداتەوە، ئەم ئیعلانە بوو بەجونبوشێك بە ژن و بە پیاوەوە هەرچی هەڵدەستا رووی ئەكردە فاتیح، نیوەیان بۆ پرسیار و نیوەیان بۆ سەیر، ئەچوون. ئەوانەی كە ئەچوون عەجائیبیان لەوەئەما كوردێكی هەڕەتی كوڕێنی، بەشاڵ و شەپك، چۆغە و رانك و پشتێنێكی چیت، دوو سێ جامەدانە و شەدەی گوڵنكەدار بەسەرەوە، قەمیێك بە لاقەدەوە و سمێڵ بادراو و ریشی هەڵپاچراو، لافی مەلایەتی لێئەدا).
پیرەمێرد لە درێژەی وتارەكەیدا، دەنووسێت: (رەفیقێكم بوو یادی بەخێر (خەلیل خەیاڵی) زۆر خوێندەوار و بەویقار و بەئاپار، هەمیشە بەیەكەوە بووین!، پێی گوتم: ئاغا، مەلا سەعیدی بەدیعوزەمان هاتووە، هێشتا تۆ نەچووی بیبینی؟ وتم: كاكە، من و مەلایان نەوتووە، وتی: ئاخر ئەویش وەك تۆ لە مەلایان بێزارە. تەعریفی وا بۆ كردم دەستبەجێ وتم: هەستە با بڕۆین، وتی: باشە، وا ئێوارەیە، درەنگە، بەڵكو ئێستا كەسی لە دەور نەمابێ... كە چووین، لە دوور ئێمەی بەچاو كرد، هەستا هات بە پیرمانەوە، بە (خەیاڵی بەگ)ی گوت: یاخوا بەخێر بێی... دیارییەكی قنجت بۆ هێناوم، باوەڕم ئەوەیە ئەمە (سلێمانیەلی تۆفیق بەگ- پیرەمێرد)ە! خەیاڵییش وتی: سەییدی! بە چت زانی هەوە؟ وتی: دڵم خەبەری دامێ، هەویش نەبێ بەو نیەتە دەست ئەكەمە ملی. دەستی راستی بەسەر شانمدا هێنا، خستییە پشت شانمەوە، وتی: موصافەحەی كوردان وەسانە».
ئیتر تا دوا رۆژی كۆچی دوایی رەفیقایەتی پیرەمێرد و سەعیدی نوورسی هەر درێژەی هەبوو، هەرچەندە یەكەمیان لە سلێمانی و ئەوەی دیكەیان لە ئەستەمبوڵ، بەڵام هەر هەواڵی یەكتریان هەبوو.
