ئەمریكا لە ئێستادا مەبەستییەتی دەوڵەمەندیی ئۆكرانیا بە كانزا دەگمەنەكان، بقۆزێتەوە و بەهەر شێوازێك بێت وەبەرهێنان لەو كانزا دەگمەنانەدا بكات و بەرهەمی بهێنێت و پێداویستییە سەرەكییەكانی خۆی پێ پڕبكاتەوە
لە رۆژی دەستبەكاربوونی سەرۆك دۆناڵد ترەمپەوە لە 20/1/2025، جیهان لەرووی سیاسی و ئابووری و دیبلۆماسییەوە، جۆرە شڵەژان و هەژانێكی گەورە و بێوێنەی بەخۆوە دیوە و چاوەڕواندەكرێت، لە ماوەی ئەم چوار ساڵەی سەرۆكایەتی ترەمپدا گەلێك رووداو و سوپرایزی دراماتیكی رووبدەن، كە جیهانی سیاسەت شۆك بكات، لە نوێترین پرسیشدا بۆچوون و پرەنسیپی ترەمپ بەرامبەر جەنگ و ئاسایشی وڵاتی ئۆكرانیا، بوونە جێی لێدوان و لێكدانەوە، لەم بارەیەوە ترەمپ بۆچوونێكی سوپرایزئاسای سەبارەت بە ئۆكرانیا خستەڕوو، ئەویش پێدانی كانزا دەگمەنەكانی ئۆكرانیایە بە ئەمریكا بەرامبەر پێشكەشكردنی یارمەتی ئابووری و سەربازی لەلایەن ئەمریكاوە.
ئەمریكا و پێویستی بە كانزای دەگمەن
ئەمریكا وەك زەبەلاحترین جەمسەری ئابووری و بەهێزترین هێزی سەربازی جیهان بۆ بەردەوامبوونی رەوتی بەرهەمهێنان و هێشتنەوەی پێگەی ئەمریكا لە لوتكەی هێزی ئابووری و سەربازیدا، پێویستی بە چەندین ماددەی خاو و كاڵای ستراتیژی هەیە، تاوەكو پیشەسازییە سەردەمییەكانی لە بواری سەربازی و ئەلكترۆنیدا پەكیان نەكەوێت و ناچاری ئەوە نەبێت لە ركابەرە ئابووری و سیاسییەكەی كە چینە هاوردەی ئەو ماددە خاو و كاڵایانە بكات.
ئەمریكا پێداویستییەكی زۆری بەهەندێك كانزای دەگمەنی ستراتیژی وەك (لیسیۆم و تیتانیۆم و یۆرانیۆم) هەیە و وەك سەرچاوە زانستی و حكومییەكان ئاماژەی پێدەكەن، خاكی ئۆكرانیا لەكۆی 120 جۆر كانزا، كە مرۆڤایەتی پێویستی پێ دەبێت و بەكاری دەهێنێت 117 جۆریان لە خاكەكەی بوونی هەیە، و بەهای ئەو كانزایانەی ئۆكرانیا بە 10-7 ترلیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت و بڕەكەشی بە 111 ملیار تۆن مەزەندە دەكرێت.
كانزا دەگمەنەكانی ئۆكرانیا
وەك بەدەردەكەوێت، سەرۆك ترەمپ چاوی بڕیوەتە سامانە كانزاییە دەوڵەمەندەكەی ئۆكرانیا، بەتایبەتیش كانزا دەگمەن و گرانبەهاكانی وەك (زێڕ و زیو و جیوە و بێرلیۆم و خامی لیسیۆم و یۆرانیۆم و تیتانیۆم و زیركۆنیۆم و هافۆنیۆم و نیۆبیۆم و كۆباڵت و تونجستین و مۆلیبدینۆم و ئەتریۆم و جێرمانیۆم و سكاندیۆم)، لەم بارەیەوە (یاروسلاف گالیلۆ) جێگری بەڕێوەبەری پەیمانگای نیشتمانیی بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی لە كییڤ، دەڵێت ئۆكرانیا نیشتەنی 22 لەو پەنجا كانزا دەگمەن و بەهادارانەی تێدایە، كە ئەمریكا بە ستراتیژی و بەهاداریان دادەنێت و دەڵێت ئۆكرانیا زۆرترین یەدەكی لە لیسیۆم و تیتانیۆم لە كیشوەری ئەوروپادا لەخۆگرتووە.
چین و ئەمریكا و ركابەری لەسەر كانزای دەگمەن
بەگوێرەی ئاماری ساڵی 2018، چین لە كۆی 120 ملیۆن تۆن لە یەدەكی كانزای دەگمەن، 44 ملیۆن تۆنی لەخۆگرتووە، واتە نزیكەی 37 %ی كانزا دەگمەنەكان لەخاكی چیندایە، بڕوانە شێوەی ژمارە (1). سەبارەت بە بەرهەمهێنانی كانزا دەگمەن و گرانبەهاكان، وڵاتی چین لە كۆی بەرهەمی نزیكەی (170,000 تۆن)ی جیهان بە تەنیا (120,000 تۆن) بەرهەم دەهێنێت، واتە چین بەتەنیا 70 %ی بەرهەمی كانزا دەگمەنەكان بەرهەم دەهێنێت، بڕوانە شێوەی ژمارە (1)، لێرەوە چین باڵادەستی و هێزی لە بواری یەدەك و بەرهەمهێنانی كانزا دەگمەنەكانی بەدەستەوەیە.
هەژاری ئەمریكا بەم كانزایانە و رۆڵی ئۆكرانیا
وەك لە شێوەی ژمارە (1)ەوە بەدەردەكەوێت، ئەمریكا تەنیا 11 %ی لە كۆی یەدەكی كانزا دەگمەنەكانی لەخۆگرتووە و لە 11 %ی بەرهەمیش لەخۆدەگرێت، ئەم دوو رێژەیەش ئەوە دەسەلمێنێت، كە ئەمریكا ناچارە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی لە كانزا دەگمەنەكان پەنا بــــۆ چین ببات و80 %ی پێداویستییەكانی لە كانزای دەگمەن لە چینەوە هاوردە بكات، بەم پێیەش ئاسایشی ئابووری و پیشەسازی ئەمریكا دەكەوێتە مەترسییەوە و چین لە بواری بازرگانی و ئابووریدا جۆرە ئاماژەیەك بۆ ئەوە دەكات، كە دەكرێت هەناردەكانی لە كانزا دەگمەنەكان، وەك فاكتەرێكی كاریگەر لە بواری جەنگی بازرگانی لەگەڵ ئەمریكادا بەكاربهێنێت، بەتایبەتیش كە ئێستا سەرۆك ترەمپ چەكی دەستی، بریتییە لە سەپاندنی باجی گومرگی بەسەر چین و ژمارەیەك لە وڵاتانی جیهان.
ئەمریكا لە ئێستادا مەبەستییەتی دەوڵەمەندی ئۆكرانیا بە كانزا دەگمەنەكان، بقۆزێتەوە و بەهەر شێوازێك بێت وەبەرهێنان لەو كانزا دەگمەنانەدا بكات و بەرهەمی بهێنێت و پێداویستییە سەرەكییەكانی خۆی پێ پڕبكاتەوە، و ئیدی ئەوەندە ناچاری هاوردەكردنیان نەبێت لە چینەوە و نەكەوێتە ژێر فشار و هەڕەشە بازرگانییەكانی چینەوە، ئێستاش هەلێكی لەبار هاتۆتە ئاراوە تا لەگەڵ ئۆكرانیادا جۆرێك لە رێككەوتن لە بارەی پێدانی كانزای دەگمەن بە ئەمریكا بەرامبەر بە پێشكەشكردنی یارمەتی دارایی و سەربازی ئەمریكا بە ئۆكرانیا بكات، بەو پێیەی ئۆكرانیا بە یەكێك لەو 10 وڵاتە سەرەكییە بەرهەمهێنەرەی تیتانیۆم و لیسیۆم و زیركۆنیۆم لە جیهاندا دادەنرێت.
بایەخی كانزا دەگمەنەكان
بایەخی كانزا دەگمەنەكان لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، كە دەچنە ناو بواری هەندێك پیشەسازییەوە، وەك لیسیۆم، كە لە پیشەسازییەكانی پاتری ئۆتۆمبێلی كارەبایی و فڕۆكەی ئاڕاستەكراودا بەكاردێت، تیتانیۆمیش لە بواری پارچەی فڕۆكە و موشەك و پاپۆڕی جەنگیدا بەكاردێت و یۆرانیۆمیش لە بواری بۆمبی ئەتۆمی و بەهێزكردنی زرێپۆش و تانك دا بەكاردێت، هەروەها كانزا دەگمەنەكان لە بواری تۆربینی با و تابلێتی وزەی خۆر و پیشەسازی مۆبایلی زیرەك و ئامێری هەستكردنی دوور و سیستمی موشەكدا بەكاردێت.
* پسپۆری جیۆسیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی
