رێککەوتنی حکومەتی سوریا و هەسەدە

لە سایەی ناکۆکیی جەمسەرە دەرەکییەکاندا

بە گوێرەی ئەنجام و لێکەوتەکانی هەر رووداو و وەرچەرخان و ئەزموونێک، لەناو کۆی ناکۆکی و ململانێکانی مێژوودا، یان لە سۆنگەی سەرجەم ئەو کێشە و شەڕانەی لەنێوان لایەنە ناکۆک و دژبەیەکەکاندا سەریهەڵداوە، بە جیاوازیی ناسنامە و ئایدیۆلۆژیا و پێکهاتە و قەبارەی هێزی لایەنەکان، بەجیاوازیی هۆکار و پاڵنەر و ئامانجەکان، بە جیاوازیی شوێن و سەردەم و قۆناغە مێژووییەکان، بۆ یەکلابوونەوە و چارەسەر، یان بۆ بەدیهێنانی سەرکەوتن و گەیشتن بە ئامانجەکان، بە پراکتیکی سێ بژاردە هاتۆتە بەردەم لایەنەکان، وەکو میکانیزم و ئامڕاز، بۆ بەڕێوەبردنی ناکۆکی و ململانێ لەگەڵ یەکتری .
لە ئەزموونەکانی مێژوودا، ناکۆکی و ململانێ هەبووە بە گرتنەبەری تەنها بژاردەیەک، یان بە تاقیکردنەوەی دوو بژاردە، یان بە پەیڕەویکردنی هەر سێ بژاردەکە، گەیشتۆتە قۆناغی یەکلایبوونەوە و کۆتایی. 
یەکەم/ بژاردەکانی بەڕێوەبردنی ناکۆکی و ململانێ لەنێوان هەسەدە و حکومەتی سوریا .
لەناو مێژووی رووداو و گۆڕانکارییەکانی سوریا، لە قۆناغی پێش و دوای داڕمانی رژێمی بەشار ئەسەد، لە 8-12-2024 چەندین شەڕ و ناکۆکی و ململانێی سەرەکی و لاوەکی، لەنێوان هێز و لایەنەکاندا روویداوە، نموونەی هەسەدە و دەستەی رزگاریی شام، لەهەردوو قۆناغەکەدا، لە(2012-2025)، یەکێکە لە نموونەکان. لە قۆناغی یەکەمیاندا لەپێش داڕمان و بەشێوەی لاوەکی، لەدووەمیشیاندا بەشێوەی سەرەکی، لەدوای داڕمان.
هەردوو لایەن، لەقۆناغەی یەکەمدا، بژاردەی یەکەم و دووەمیان تاقیکردۆتەوە، یەکەم کەمتر و دووەم زیاتر، لە دواجاریشدا و لە قۆناغی دووەمدا، بە ئیمزاکردنی رێککەوتننامەیەک دەیانەوێت بژاردەی سێیەم بگرنەبەر .
بژاردەی یەکەم/ بەکارهێنانی هێز و هانابردن بۆ شەڕ: ئەم بژاردەیە دوو خەسڵەتی هەیە و بریتین لە: 
أ: گرێدراوە بە فاکتەری کات و زەمینەی لەبارو گونجاو، شانبەشانی هاوسەنگیی هێز و بوونی توانا و بنەمای تری سەرچاوەی هێز و شێوازەکانی تری شەر، لە دەرەوەی ئامڕازی سەربازی، لە نموونەی شەڕی ئابووری، شەڕی هەواڵگری، شەڕی پروپاگەندە و دەروونی، شەڕی میدیایی، لەگەڵ رەچاوکردنی ناکۆکی و ململانێی تری ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی و هەوڵدان بۆ قۆستنەوە و سوودوەرگرتن لێیان، بەتایبەتی خۆگرێدان لەگەڵ جەمسەرێکی بەهێز، لەناو ریزبەندیە هاوپەیمانێتی و هاوکێشە دەرەکیەکاندا .
ب-ئەم بژاردەیە چەندین دەرهاویشتە و لێکەوتە، یان کاریگەری و ئەنجامی خراپی لێ دەکەوێتەوە و سنوورەکان دەبەزێنێت، بەدوای خۆیدا رووداو و پێشهاتی تر دروست دەکات، لەبەرئەوە ئێستا لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، ئەم بژاردەیە رووبەڕووی چەندین گوشار و کۆسپ و بەرەنگاربوونەوەی دەرەکی دەبێتەوە، سەرەنجام داشکانەوە بەلای بژاردەی سێیەم، دەبێتە بژاردەی دیفاکتۆ، بۆ چارەسەری ناکۆکی و ململانێ.
بژاردەی شەڕ، بەدەستپێشخەری و بەپچڕپچڕی و بەشێوازی سنووردار و کەم، لەپێش داڕمانی ئەسەد، لەلایەن (ئەحمەد شەرع)وە لەدژی هەسەدە گیراوەتەبەر، بەڵام بەبێ یەکلابوونەوە بژاردەی دووەمی بەدوادا هاتووە. 
بژاردەی دووەم/ ئارامگرتن لەبەرامبەر یەکتری: بریتییە لەخۆبەدوورگرتن لەنواندنی دەستپێشخەری و هەنگاونان لەدژی یەکتر، ئەگەر هەنگاونان بێت، بۆ دیالۆگ و پێکهاتن لە چوارچێوەی رێککەوتننامەیەک، یان بەپێچەوانەوە ئەگەر بریتی بێت، لە هەڵگیرسانی شەڕ لە دژی یەکتر، بۆ یەکلایکردنەوە و بەدەستهێنانی سەرکەوتن بەسەر ئەوی تردا.
ئەم بژاردەیە دوو خەسڵەتی هەیە: 
أ- گرێدراوە بە فاکتەری کات، واتا بەردەوامی و  درێژەدان بە پاراستنی  دۆخی هەنووکەیی و چاوەڕێکردن، بۆ قۆستنەوەی هەل و دەرفەتی زێڕین، بەهۆی فاکتەرە ناوخۆییەکان، یان بەهۆی پشتبەستن بە فاکتەری دەرەکی .
ب- ناتوانێت ببێتە بژاردەیەکی یەکلاکەرەوە، بۆ گەیشتن بە ئامانجە گەورەکان، بەڵکو بەتێپەڕبوونی کات، رووبەڕووی گوشار و کارلێکی تر دەبێتەوە، ناچار دەبێت بگۆڕدرێت، بەیەکێک لە دوو بژاردەکەی تر. 
جێی باسە ئەم بژاردەیە، بژاردەی پێش ئیمزاکردنی رێککەوتننامەکە بوو، لەنێوان هەسەدە و ئەحمەد شەرع.
بژاردەی سێیەم/ دانوستان و پێکهاتن: ئەم بژاردەیە دەکەوێتە ژێر کاریگەریی پاڵنەر و گوشاری ناوخۆیی و رۆڵی فاکتەرە دەرەکییەکان، کە دەبێتە هۆی رەخساندنی زەمینە بۆ دیالۆگ و لەیەکترگەیشتن، لەنێوان لایەنە دژ و ناکۆکەکان، یان بۆ داڕشتنی ئامانج و بەرژەوەندیی هاوبەش، لەسەر بنەمای رەتکردنەوەی پرانسیپی(وەرگرتنی زۆر و بەخشینی کەم)، بەڵکو بڕوابوون بە پرەنسیپی (دادپەروەریی و هاوسەنگی)، کە لەزۆرینەی گفتوگۆ و دانوستانە سەرکەوتووەکاندا، پەیڕەوکراوە و بووەتە هۆی ریشەکێشکردنی ناکۆکی و ململانێکە، رێککەوتننامەی کۆنکرێتیی لێ هاتۆتە بەرهەم.
جێی ئاماژەیە حکومەتی سوریا و هەسەدە، لەبژاردەی دووەم وەرچەرخان بەرەو بژاردەی سێیەم و رێککەوتننامەیەکیان لە(10/3/2025)دا ئیمزاکرد، لەگەڵ بوونی رەخنە و تێبینی لەسەر ناوەرۆکی رێککەوتننامەکە، بەتایبەتی لەلایەن شەقامی کوردییەوە، بەڵام دەکرێت ریفۆرم و گۆڕانکاریی تیا بکرێت، یان بەپاشکۆ و یاداشتنامەی لێکگەیشتن، دەوڵەمەندتر بکرێت، بەتایبەتی ریفۆرمکردن لە پرۆژەی دەستووری پێشنیازکراودا.

هەسەدە لە بەشداریی شەڕی تیرۆردا، لە دژی داعش، بووەتە هێزێکی درەوشاوەی خاوەن ئەزموونێکی سەرکەوتووی پشتپێبەستراو و پێشبینی ناکرێت بەم نزیکانە ئەستێرەی خامۆش ببێت

بۆچی بژاردەی رەتکردنەوەی شەڕ؟
بێجگە لەچەندین پاڵنەر و هۆکاری خۆیی تایبەت بەهەر دوولا، بۆ رێککەوتن رەچاوی ئەم خاڵانەی خوارەوە کراوە :
1 - هانابردن بۆ بژاردەی شەڕ، کێشەکە ئاڵۆزتر و قورستر دەکات و نابێتە هۆی چارەسەربوونی ململانێکە، بەڵکو قوربانیی زۆری مرۆیی لێدەکەوێتەوە، هاوکات سوریا وێرانتر و شەکەتتر دەکات، ئەمە سەرەڕای مەترسیی فراوانبوونی شەڕەکە و چوونە ناو دۆخی قۆناغێکی تری شەڕی ناوخۆ، کە سوریا سیانزە ساڵ (2011 - 2024)و لوبنانی دراوسێی پانزە ساڵ (1975-1990)و عیراقی دراوسێی دووەمی، لەسەرەتای شەستەکانی سەدەی رابردووەوە، پیایدا تێپەریون. 
2 -بێجگە لە فاکتەری تورکیا و قەتەر، هیچ فاکتەرێکی تری ئیقلیمی و جیهانی، لەگەڵ بژاردەی سەربازیدا نییە، بەڵکو دژی هەڵگیرسانی شەڕن، لەنێوان ئەو دوو لایەنەدا.
3- هەردوو لایەنی سەرەکی، بەجیاوازیی پێشینە و ئەزموون و ناکۆکی ئایدیۆلۆژییانەوە، دیالۆگ و دانوستان و رێککەوتنیان رەتنەکردۆتەوە، بەڵکو لەسەرەتای هەرەسهێنانی سیستمی فەرمانڕەوایی ئەسەدەوە، جۆرێک لەیەکترگەیشتن لەنێوانیاندا هەبووە.
4- هەردوو لایەنی سەرەکی، لە رابردوودا و لەسەر بنەمای بەشداریکردن لەشەڕی تیرۆر، لەدژی داعش، کۆمەک و هاوکاری و پشتیوانییان، لەلایەن هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی لەدژی تیرۆر پێشکەشکراوە.
ئێستا هەردوولا هەماهەنگی و پەیوەندیی باش و دۆستانەی ئاشکرایان لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژئاوا هەیە و بەدرێژایی ماوەکانی رابردوو، ئەمریکا و فەڕەنسا بەتایبەتی، کۆششی زۆریان کردوە، بۆ رێگرتن لە پێکدادان و هەڵگیرسانی شەڕ لەنێوانیان، بگرە لەوەش زیاتر، هەوڵی چڕیان داوە بۆ نزیککردنەوەی ئەم دوو لایەنە، بەرەو رێککەوتن.
دووەم/ رێککەوتنەکە لەبەردەم کاریگەریی رەهەندی دەرەکی: لە وێستگەیەکی گرنگی گۆڕانکاری و پێشهات و وەرچەرخانەکان، لەناو پرۆسەی سیاسی لە سوریا، ناکۆکی و ململانێی نێوان هەسەدە و حکومەتی سوریا، بەیەکێک لە کێشە ئاڵۆز و قووڵ و هەستیار و قورسەکان لەقەڵەم دەدرێت، چونکە چەندین رەهەندی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتیی هەیە.
بێجگە لەو دوو لایەنە لەناوخۆی سوریا، دوو جەمسەری تر لە دەرەوەی سوریا، لەناو پێشهات و پرۆسەی سیاسی بەگشتی و هاوکێشە سیاسییەکانی ناو ئەو ناکۆکی و ململانێیەدا بەتایبەتی، بە ئاشکرا و لە پشتی پەردە، نەخشی جێدەست و هەنگاوی تارماییان، بەسەر ئاراستەی بەڕێوەبردنی ململانێکەدا هەیە.
جەمسەری یەکەم/ تورکیا و قەتەر: هەماهەنگی و کاری هاوبەشی نێوانیان دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێست و سیاسەتی هاوتەریب و هاوبەشیان لە رووداوەکانی بەهاری عەرەبی، دواتر بەهۆی سەرهەڵدانی ناکۆکی نێوان سعودیە و ئیمارات لەگەڵ قەتەر، لەساڵی (2017)و ئابڵووقەی دەوڵەتانی کەنداو لەسەر قەتەر، پەیوەندیی نێوانیان بەهێزتر و فراوانتر بوو، بەتایبەتی لە نواندنی هەڵوێست، لەسەر رووداوەکانی لیبیا و سوریا .
لەپاش رۆشتنی ئەسەد، ئێستا ئەو دوو دەوڵەتە، پێکەوە و بە هەماهەنگی، بزوێنەر و هەنگاونەر و خاوەن تارمایی ئاراستەکەرن، بۆ داڕشتنی بڕیار و سیاسەت، لەناو پرۆسەی سیاسی و فەرمانڕەوایی نوێی سوریا، بەهەمان شێوە لەناو ململانێی هەسەدە و حکومەتی سوریادا .
دەتوانین ئاماژە بە دوو ئامانجی دیاری تورکیا و قەتەر بکەین لەسوریا، کە هەوڵ بۆ هێنانەدی دەدەن:
1- کارکردن بۆ لاوازکردن و شکستپێهێنانی هەسەدە: لەسەر ئەو بنەمایەی کە هەڕەشەیە  لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی تورکیا و لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەواندا یەک ناگرێتەوە، لەلایەکی تریش ترس و نیگەرانییان هەیە، لە نزیکبوونەوە و چوونی هەسەدە بۆ ژێر رکێفی جەمسەری دووەمی رکابەر .
2- بەهێزکردنی پێگە و هەژموون و باڵادەستیی لە سوریا: ئەویش بە ئامانجی خزمەتکردنی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانیان، بەتایبەتی بۆ بووژانەوەی پرۆژەی گواستنەوەی غازی سروشتی قەتەر بەرەو ئەوروپا، بەناو خاکی سعودیە، ئەردەن، سوریا و تورکیادا، ئەو پرۆژەیەی کە لەساڵی (2009)دا، خرایە بەردەمی ئەسەد و بەهاندانی ئێران و روسیا رەتیکردەوە .
جەمسەری دووەم/ دەوڵەتانی تر: بریتین لە ئەمریکا، ئیسرائیل، فەڕەنسا، ژمارەیەک دەوڵەتی تری ئەوروپا، دەوڵەتانی تری دراوسێی سوریا، میسر، سعودیە، ئیمارات، ئێران و تاڕادەیەک روسیاش: ئەم دەوڵەتانە بێجگە لە روسیا و ئێران، لە رابردوودا لەسەر بنەمای هەماهەنگی و جیهانبینی و کاری هاوبەش، لەسەر ئاستی جیاجیا و بەگوێرەی پێشهات و گۆڕانکارییە سیاسییەکان، لە جیهان و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، خاوەنی دید و بڕیار و هەڵویستی سیاسیی هاوبەشن، بەتایبەتی لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، لە(25) ساڵی رابردوودا.   
ئەو دەوڵەتانە، بەتایبەتی خۆرئاواییەکان و دەوڵەتانی کەنداو و دراوسێی سوریا، دەیانەوێت لەچوارچێوەی سوریای نوێدا، کار بۆ هێنانەدی دوو ئامانجی گەورە بکەن :
1-رەواندنەوەی هەڕەشە و مەترسیی تیرۆر: لە روانگەی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرو ئابڵۆقەدانی چالاکبوونەوەی داعش و بۆ ڕێگرتن لەبوونی سوریا، بەسەرچاوە و ناوەندێکی جیهانی، بۆ سازدان و ئاراستەکردن و گواستنەوەی کردەوەی تیرۆر بۆ دەرەوەی سوریا، هەروەها بەهۆی پێشینەی تیرۆر و بوونی چەندین رێکخراوی ئیسلامی سیاسیی خاوەن رێباز و ئەزموون، لەگرتنەبەری زەبروزەنگ و توندڕەوی و تیرۆر، نغرۆ بوو لە خوێنڕشتن، لەناو رووداوەکانی (14) ساڵی رابردووی سوریا، هاوکات بەهۆی بوونی هەزاران چەکداری سەلەفیستی جیهادی و تیرۆریستی دەرەکی و بیانی لەوێ، ئەو دەوڵەتانە ترس و نیگەرانیان لەلا دروستبووە، دەیانەوێت بەر بە تەشەنەسەندن و بڵاوبوونەوەی ئەو هەڕەشە و مەترسییە گەورەیە بگرن، کە لە رابردوودا لە ئەفغانستان و عیراق و چەندین دەوڵەتی تردا روویداوە و بووەتە سەرچاوەی نائارامی و ناسەقامگیریی رەوشی ئاسایشی جیهان.
هەسەدە لە بەشداریی شەڕی تیرۆردا، لە دژی داعش، بووەتە هێزێکی درەوشاوەی خاوەن ئەزموونێکی سەرکەوتووی پشتپێبەستراو و پێشبینی ناکرێت بەم نزیکانە ئەستێرەی خامۆش ببێت، چونکە بووەتە دیفاکتۆ و ئەستەمە دەوڵەتانی ئەم جەمسەرە، بەئاسانی پشتی تێبکەن، یان بکەونە پشتگیریی لە ئامانجی جەمسەرەکەی تر، بۆ تێکشکان و لەباربردنی هەسەدە.
2- بەهێزکردنی پێگە و رۆڵ لە سوریا، لە دژی تورکیا و قەتەر: دەوڵەتانی ئەم جەمسەرە، بەهۆی مەترسی و نیگەرانییان، لە بەهێزبوون و کاریگەربوونی پێگە و باڵادەستیی تورکیا و قەتەر لە سوریای نوێدا، دەیانەوێت رێگری بکەن لە دووبارەبوونەوەی ئەزموونی هەژموون و باڵادەستیی ئێران لە عیراقی دوای 2003، تا ئەو دوو دەوڵەتە، نەبنە قۆرخکەر و خاوەنی بڕیاری کۆتایی و فاکتەری یەکلاکەرەوە لە سوریا. 
ئەو دەوڵەتانە، بۆ رێگرتن لە بەعیراقبوونی سوریا، چەندین دۆسێ و ئامڕاز و میکانیزم، تەنانەت دەستتێوەردانیش بەکاردەهێنن.
 دەوڵەتانی ئەم جەمسەرە، بە ناکۆکی و دید و بەرژەوەندیی جیاوازیانەوە، بەتایبەتی ئیسرائیل، سعودیە، میسر، ئیمارات، ئەردەن، عیراق، ئێران، روسیا، کۆکن لەسەر بەرەنگاربوونەوە و بەرتەسککردنەوە و سنووردارکردنی پێگە و رۆڵ و کاریگەریی تورکیا و قەتەر، لەسەر پرۆسەی سیاسی و ناوەندی بڕیار و سیستمی فەرمانڕەوایی نوێی سوریا، هەربۆیە هەسەدە هەوڵیداوە سوود لەم ناکۆکییە وەربگرێت و بەکاریهێنێت بۆ مانەوە و خزمەتی قەوارەکەی.

خواست لەسەر ئاشتیی لە سوریا بۆتە پێویستییەکی حەتمی