لە ناوهێنانی عیراقدا دەبێت پرسیارە جەوهەرییەکە بکەین، ئاخۆ مەبەست لە کام عیراقە؟ ئەو عیراقەی کە لەپێناویدا کورد بە درێژایی ساڵانی خەباتی شۆڕشی چەکداری و سیاسی و مەدەنی هەزاران شەهید و قوربانی بۆ داوە، یان ئەو عیراقەی کە بەدەستی رژێمەکانی، کورد و کوردستان دووچاری دڕندانەترین شاڵاوی پاکتاو لە رێگەی ئەنفال و کیمیاباران و رووخاندنی گوندەکانەوە بۆتەوە؟
ئەو عیراقەی کە لە پێناویدا ئابووریی وڵاتێک کرایە چەک و تەقەمەنی بۆ پەلاماردانی دراوسێکانی؟ یاخود ئەو عیراقەی کە بە هەزاران دایک و باوک و خوشک و برا لە سەرجەم نەتەوەکان رووبەڕووی زیندان و ئەشکەنجە و سێدارە و ئەتککردن و راگواستن کرایەوە؟
ئەو عیراقەی کە پێشتر کەرامەتی تاک و هاووڵاتی بوونی تێدا پێشێلکرا و دەستوور و یاسا و دادگاکان کران بە ئامڕاز بۆ لەناوبردنی رۆڵەکانی پێکهاتەکانی و نەخشەی سیاسی و جیۆگرافی ناوچەکانی و بەتایبەتی کوردستانی پێ شێوێنرا؟
ئەو عیراقەی کە تێیدا بە بەرنامەیەکی داڕێژراو و بە وردی شوناسی کوردبوون و کوردستانیبوون لەناو بەرێت؟
نەخێر بێگومان ئەمە ئەو عیراقە نییە کە ئامانجی تەواومان بپێکێت، بەڵکو ئەوەی ئێمە پێداگریی لەسەر دەکەین، ئەو عیراقە فیدڕاڵییەیە کە کۆکەرەوەی سەرجەم پێکهاتە نەتەوەیی و مەزهەبییە جیاوازەکان بێت و دەستووری گەلپەسەند و یاسا تێیدا سەروەر بێت و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوریی و ڕووناکبیری تێیدا بەرقەرار بێت.
عیراقێک کە پرنسیپەکانی مرۆڤ بوونی تێدا پارێزراوبێت و هەڵگەری خەسڵەتی هاوچەرخانە بێت لە رووی کۆمەڵایەتییەوە و لە رووی سیاسیشەوە دەسەڵاتی سیاسی تێیدا بە ئاشتیانە دەستاودەست بکرێت. عیراقێک لە چەکی نایاسایی داماڵراو بێت و چەک تەنها لەدەستی هێزە نیزامییە دانپێدانراوەکاندا بێت و گروپی چەکداریی نایاسایی تێدا نەمێنێت.
لەسەر ئاستی جبەخانەش خاڵی بێت لە چەکی کۆکوژ و قەدەغەکراو، تا هەم متمانە بۆ تاک و ئینتیمانی نیشتمانی بنیاتبنرێتەوە و هەم لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیشدا نە هەڕەشە بێت بۆسەر هیچ وڵاتێکی دراوسێ و نە ببێتە ئامرازێک بۆ جەنگی بە وەکالەت.
بە کورتی و پوختی عیراقێک بێت کە ساڕێژی ئازار و برینە قووڵەکانی کەسوکار و نەوەی قوربانییەکانی رابردووی خەباتی رزگاریخوازانە بکات و خۆشگوزەرانیی بۆ سەرجەم تاکەکان بە چاوپۆشین لە نەتەوە و رەگەز و مەزهەب دەستەبەر بکات.
باجی جەنگ بەهەر جۆرێک بێت گرانە، بۆیە بە زمانی ئاشتی و گفتوگۆ و زمانی نەرم و زمانی سیاسی لەسەر بنەمای لۆژیک و ستراتیژی و نیشتمانی، دەکرێت ئەم عیراقە بنیات بنرێتەوە، دیارە ئەوەش بە هەنگاونان لەسەر بنەمای داخستنی لاپەڕەکانی دوێنێ و هەڵدانەوەی لاپەڕەی نوێ بە نەفەسێکی نیشتمانییانە بە ئامانجی هێنانەدی ئاشتەوایی گشتی و ئیمزاکردنی پەیماننامەیەکی نیشتمانی بە جۆرێک کە جارێکی دیکە ئەم گەل و پێکهاتانەی عیراق رووبەڕووی مەترسیی نەکرێنەوە و هەرێمی کوردستانیش لەو ئاستە نیشتمانییەدا بێت کە بە سوودوەرگرتن لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ هێزە عیراقییە پێشکەوتنخواز و دیموکراتخوازەکان و پاراستنی هاوسەنگی لە پەیوەندیی لەگەڵ هێز و دەوڵەتە ئیقلیمییە خاوەن هەژموونەکان و وڵاتانی زلهێزی خاوەن بڕیاری جیهان و خاوەن بەرژەوەندیی لە عیراق بە رێگەی دیپلۆماسییانە، عیراق بکەین بە وێستگەیەک بۆ ئارامیی ناوچەکە و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
ئەمەش بە تەنها بە ئێمە ناکرێت وەک کورد، بەڵکو دەبێت قۆڵی لێ هەڵماڵین و سوود لەو خەرمان و سامانە نیشتمانی و نەتەوەییە ببینین تا ببێتە میراتێکی سیاسی و نیشتمانی و نێودەوڵەتییش بەرەو باشتر لە ئێستا.
دیمەنێکی کۆنی شاری بەغداد
هەروەک دەکرێت بە گەڕانەوە بۆ هزری سیاسیی پێشکەوتنخوازانەی پێکەوە ژیان، دەرچەی سیاسی و نیشتمانی هەمەلایەن بدۆزینەوە بۆ تێپەڕاندنی قۆناغی بێ متمانەیی نێوان پێکهاتەکان لەناو خۆیان و لەگەڵ ئەوانی دەرەوەی خۆیان، دیارە گەنجینەی شێوازی ئەو خەباتە کە بۆ ئێمە لەو رووەوە بەجێماوە کەم نییە، چونکە لە بیرمانە کە چەند ساڵێک لەمەوبەر لە سەختترین قۆناغەکانی جەنگ و قەیرانەکاندا هەمیشە بیر و هزری سەرۆک مام جەلال بەهەر شێوەیەک بوایە خۆی دەگەیاندە بەرەی نەیاران و رکابەران و دەبووە کۆتری ئاشتی و توندترین گرێ کوێرەکانی خاودەکردەوە و بەرەو چارەسەری دەبرد، کە ئەوەش نەیار و رکابەرەکانی بەر لە دۆست و هەڤاڵەکانی شایەتی بۆ دەدەن.
ئەو هزرە بە خوێندنەوەی واقیعبینانە لەژێر رۆشنایی هاوکێشە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکاندا پێمان دەڵێت: مادام حوکمە کە کورد بەشێک بێت لە خاکی عیراق و نەخشەی سیاسیی عیراق و ئەم هەرێمە لە عیراقی نوێدا پێگەیەکی دەستووریی هەیە، کەواتە پاراستن و گەشەپێدانی دەستکەوتە دەستوورییەکان لە لەناوچوون ئەرکی خۆمانە تا لە خەم و مەترسی بڕەخسێت.
دیارە سەرۆک مام جەلال چەند کلیل و کۆدی کردنەوەی دەروازەکانی چارەسەر لەدوای خۆی و نەخشەی دەربازبوونی بۆ بەجێ هێشتووین تا لەو رێگەیەوە عیراق بە فیعلی ببێتە ئەو عیراقە نوێیە، کە ئەوەش خۆی لە فەلسەفە و بیرکردنەوە و بۆچونەکانی خۆیدا رەنگی داوەتەوە چ وەک رابەرێکی پێشڕەوی بزووتنەوەی کوردایەتی هاوچەرخ و چ وەک یەکەم سەرۆک کۆماری هەڵبژێردراوی عیراق.
بەتایبەتی ئەو دید و تێڕوانینانەی کە بۆ چۆنێتی چارەسەرکردنی کێشەی ناوچە دابڕێنراوەکانی کوردستان هەیبوو.
مام جەلال لە خۆڕا پێداگریی لەسەر چەمکی تەوافوق نەدەکرد، چونکە پێی وابوو تەوافوق یەکەم هەنگاوە بۆ چەسپاندنی متمانە و لێکتێگەیشتن و دوای ئەو قۆناغە ئیدی مەسەلەی دیموکراتیزەکردن دەستپێدەکات لە نێوان پێکهاتەکان و حزبە سیاسییەکاندا لەسەر بنەمای دەستوور و یاسا بەرکارەکان، ئەوەش دەبێتە مایەی پاراستنی مافەکانی خاک و گەلی کوردستان و عیراق، ئەوەش ئەو پێناسەیەیە کە عیراقی نوێی پێ بناسرێتەوە.
*پارێزەر
