پەیماننامەی لۆزان پەیمانێكی ئاشتی بوو لە 23-1922 دانوستانی لەسەر كرا لە كۆشكی رومین لە شاری لۆزان لە سویسرا و لە 24ی تەمموزی 1923 ئیمزاكرا.
ئەم پەیمانە بە رەسمی ئەو ململانێیەی یەكلایی كردەوە كە لە سەرەتادا لە نێوان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و كۆماری فەرەنسای هاوپەیمانان و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیاو شانشینی ئیتاڵیا و ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن و شانشینی یۆنان، شانشینی رۆمانیا لە سەرەتای جەنگی جیهانی یەكەمەوە هەبووە.
پەیماننامەی لۆزان
دەقی رەسەنی پەیماننامەكە بە زمانی فەرەنسییە و دەرئەنجامی دووەمی هەوڵی ئاشتی بوو، كە دوای پەیمانی شكستخواردوو و پەسەند نەكراوی سێڤر بوو، كە ئامانجی دابەشكردنی دەوڵەتی عوسمانی بوو، پەیماننامەی پێشووتر لە ساڵی 1920 ئیمزا كرابوو، بەڵام دواتر لەلایەن بزووتنەوەی نیشتمانی توركیاوە رەتكرایەوە كە دژی مەرجەكانی پەیماننامەکە شەڕی كرد.
لە ئەنجامی شەری یۆنان و توركیا، ئیزمیر وەرگیرایەوە و لە ئۆكتۆبەری 1922دا ئاگربەستی مودانیا ئیمزاكرا و ئاڵوگۆڕی دانیشتوانی یۆنان و توركیای دابینكرد.
پەیماننامەكە لەلایەن توركیاوە لە 23ی ئابی 1923 پەسەندكرا، هاوكات هەموو ئیمزاكەرەكانی دیكە تا 16ی تەمموزی 1924 ئیمزایان کرد و لە 6ی ئابی 1924 كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، كاتێك بەڵگەنامەكانی پەسەندكردن بە رەسمی لە پاریس دانران.
بەیاننامەی لێبوردن پارێزبەندی لە تاوانەكانی نێوان ساڵانی 1914 بۆ 1922 بەخشی، بەتایبەت جینۆسایدی ئەرمەنستان، مێژوونووس هانس- لوكاس كیسەر دەڵێت: «لۆزان بە بێدەنگی پشتگیری لە سیاسەتە گشتگیرەكانی دەركردن و قڕكردنی گروپە جیاوازە نەتەوەییەكان و جیاوازییە ئایینەكانی كرد».
دوای كشانەوەی هێزەكانی یۆنان لە ئاسیای بچووك و دەركردنی سوڵتانی عوسمانی لەلایەن سوپای توركیاوە بە فەرماندەیی مستەفا كەمال ئەتاتورك، حكومەتی كەمالیستی بزووتنەوەی نەتەوەیی توركیا كە بنكەكەی لە ئەنقەرەیە، ئەو زیانانەی كە بە پەیمانی ساڵی 1920 سەپێندرابوون، رەتیكردەوە كە سێڤر پێشتر لەلایەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە ئیمزای لەسەر كردبێت، بەڵام بەبێ پەسەندكردنی مایەوە.
بەریتانیا و دەوڵەتی كوردی
هاوكات بەریتانیا لە هەوڵدابوو كە دەوڵەتی كوردی لە رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ دروستبكات، كاریگەریی توركیا لە میزۆپۆتامیا و كەركوك تێك بدات، هەروەها قسەی كەمالیستەكان بەشێكن لە نیگەرانییە نێودەوڵەتییەكان سەبارەت بە داهاتووی ئەرمەنییەكان لە جینۆسایدی ساڵی 1915ی، و بە هەمان شێوە پشتیوانی لە چارەی خۆنووسینی كورد كەمی كرد، بەپێی پەیمانی لۆزان كە لە ساڵی 1923 ئیمزاكرا، ئەنادۆڵی رۆژهەڵات بوو بە بەشێك لە توركیای مۆدێرن، لە بەرامبەر دەستبەرداربوونی توركیا لە ئیدیعاكانی سەردەمی عوسمانییەكان بۆ سەر زەوییە عەرەبییە دەوڵەمەندەكان بە نەوت.
لە كۆنفرانسی لۆزاندا، عیسمەت ئینۆنۆ سەرۆكی دانوستانكاری توركیا بوو، لۆرد كورزۆن وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لەو سەردەمەدا، سەرۆكی دانوستانكاری هاوپەیمانان بوو، لە كاتێكدا ئێلێفتێریۆس ڤێنیزێلۆس بە ناوی یۆنانەوە دانوستانەكانی دەكرد كە دانوستانەكان چەندین مانگی خایاند، هاوكات لە 20ی تشرینی دووەمی 1922دا كۆنفرانسی ئاشتی كرایەوە، كە پەیماننامەكە لە 24ی تەمموزدا ئیمزاكرا، پاشان دوای هەشت مانگ لە دانوستانێكی سەخت كە چەندین كشانەوەی توركیای تێدا جێگیربوو، وەفدی هاوپەیمانان بریتی بوون لە دەریاوانی ئەمریكی مارك ئێڵ بریستۆڵ كە وەك كۆمیسیاری باڵای ئەمریكا كاری كردووە و پشتگیری لە هەوڵەكانی توركیای كردووە.
ئیمزاکردنی پەیماننامەی لۆزان- 1923
لە پەیماننامەكەدا مەرجی سەربەخۆیی كۆماری توركیا بوو، لەگەڵ پاراستنی كەمینەی مەسیحی ئۆرتۆدۆكسی یۆنانی لە توركیا و كەمینەی موسڵمان لە یۆنان، بەڵام زۆربەی دانیشتوانی مەسیحی توركیا و دانیشتوانی موسڵمانی یۆنان كە پێشتر بەپێی رێككەوتننامەی پێشووی تایبەت بە ئاڵوگۆڕی دانیشتوانی یۆنانی و تورك كە لە لایەن یۆنان و توركیاوە ئیمزاكرابوو، دیپۆرتكرابوونەوە، هاوكات تەنیا ئۆرتۆدۆكسە یۆنانییەكانی قوستەنتینیە، ئیمبرۆس و تێنێدۆس (نزیكەی 270 هەزار كەس لەو كاتەدا بوون)، كە دانیشتوانی موسڵمانانی تراكی رۆژئاوا (نزیكەی 129 هەزار و 120 كەس لە ساڵی 1923 لەم بەشدارییەدا نەبوون.
ماددەی 14ی پەیماننامەكە دوورگەكانی ئیمبرۆس (گۆكچەدا) و تێنێدۆس (بۆزكادا)ی بە «رێكخراوی ئیداری تایبەت» بەخشی، مافەكە لەلایەن توركیاوە لە 17ی شوباتی 1926 هەڵوەشایەوە، هەروەها توركیا بە رەسمی لەدەستدانی قوبرسی قبوڵكرد، بەڵام میسر و سودانی (ئینگلیز- میسر) كە هەردووكیان لەلایەن هێزەكانی بەریتانیاوە داگیركرابوون، بە بیانووی «خستنە خوارەوەی راپەڕینی عرابی و گێڕانەوەی رێكخستن لە 1882دا، بەڵام بە شێوەی دی جور تا جەنگی جیهانی یەكەم وەك خاكی عوسمانی مانەوە)، درایە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا، لەپەیمانی لۆزان كە بەشێكی زۆری بەرژەوەندییەكانی ئەوروپا و بەرژەوەندییەكانی توركیای دابین ئەكرد، یەكێك لە مەرجە سەرەكییەكانی بریتی بوو لە هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سێڤر كە توركیای پارچە پارچە دەكرد، كارێكی وای كردبوو توركیا وەكو هێزێكی گەورە و بەهێز لەناوچەكەدا نەمێنێت.
چارەنووسی ولایەتی موسڵ
چارەنووسی پارێزگای مووسڵ بە جێهێڵدرا بۆ ئەوەی لە رێگەی كۆمكاری گەلانەوە دیاری بكرێت، نیاز وابوو دوو دەوڵەتی تازە بۆ ئەرمەن و كورد لەسەر خاكی ئێستای توركیا دابمەزرێ، وڵاتەكانی تری وەك سوریا و عیراق و لوبنان وئوردون دوایی بوون بە دەوڵەت، لەتوركیا سەندرابوونەوە. ئەمە هەلومەرجی 1920 بوو 1923 هەلومەرجێكی تر هاتبۆوە كایەوە، ئەویش ئەوەبوو هێزێكی تر لە توركیا پەیدابوبوو مستەفا كەمال رابەرایەتی ئەكرد، توركیا توانی بووی هەستێتەوە سەرپێ و پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردی باكووردا بەهێز بكات و كارێكی وایكردبوو كوردی باكوور ببن بەهاوپەیمانی خۆی و رووبەڕووی بەریتانیا بۆوە، هەروەها توركیا بە راشكاوی دەستبەرداری هەموو ئیدیعاكانی بوو بۆ دوورگەكانی دۆدێكان، بۆ ئیتالیا کە پێشتر بە پێی پەیمانی ئۆشی بەدەستی هێنابوو.
هەمان پەیماننامە سنووری یۆنان و بولگاریا و توركیای دیاریكرد، لە پەیماننامەكەدا هاتووە، هەموو دوورگە بچووكەكان و خاكەكانی دیكەی دەریای ئیجە (رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست لە دەقی رەسەندا) لە دەرەوەی سێ میل لە كەناراوەكانی توركیاوە رادەستی یۆنان بكرێت، جگە لە ئیمبرۆس. ئەمە گەلەكۆمەكییەك بوو لەكورد كرا، لەو كاتەشدا بەریتانیا مەبەستی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەبوو، چونكە بەنهێنی لەگەڵ فەرەنسا و ئیتاڵیا رێكەوتننامەیەكیان هەیە بۆ ئەوەی لەژێرەوە ئەم پەیماننامەیە لەبار ببەن، پەیمانی لۆزان بەهیچ شیوەیەك ناوی كورد و كوردستانی تێدانەبوو.
