فرانسیس فۆکۆیاما و جەنگی ئۆکرانیا و کێشەکانی لیبراڵیزم

ئا:  عەبدوڵڵا سدیق

فرانسیسی فۆکۆیاما  یەکێکە لە ناسراوترین فەیلەسوفی لیبراڵی ئەمریکیی و  خۆرئاوایی، هەر لە یەکەمین کتێبییەوە  کە ناوبانگانگێکی گەورەی لە جیهاندا دروستکرد ئەویش کتێبی « کۆتایی مێژوو» کە ساڵی 1989 چاپیکرد، دواتریش کتێبەکەی تری « کۆتایی مێژوو و دوایین مرۆڤ»  کە ساڵی 1992 چاپی کرد، لەم دوو کتێبەدا  زۆر داکۆکی لە سیستمی لیبڕاڵیی خۆرئاوایی دەکات و بە باشترین سیستم بۆ جیهانی دادەنێت. ئەم دووکتێبەشی لە پاش نەمان و رووخانی  یەکێتیی سۆڤیەت نووسی.  بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا لە بەشێکی ئەو بۆچوونانەی پەشیمان بۆوەو گۆڕانکاریی لە هەندێکیشی کردووە. لە دوایین کتێبیشیدا بە ناونیشانی» Liberalism and Its Discontents Profile» لەم کتێبەدا باسی کێشەکانی سیستمی لیبڕاڵی دەکات و خەوشەکانی دەردەخات. 
لەبارەی ئەم کتێبە و جەنگی ئۆکرانیا ، سەمیر رەحیم لە گۆڤاری « بروسبکت»ی لەندەنی ئەم دیدارەی سازکردووە، لێرەدا کورتەیەک لەو دیدارە و تێڕوانینی نوێی فۆکۆیاما  دەخەینە روو. 

جەنگی ئۆکرانیا و روسیا 
لە بارەی جەنگی ئۆکرانیا و روسیاوە  فۆکۆیاما دەڵێت:  من پێشبینی ئەم جەنگەم نەدەکرد بەو شێوە فراوانەی، من ماوەی ئەم حەوت ساڵەی پێشوو چەندجارێک سەردانی ئۆکرانیام کردووە بەتایبەتی لە پاش داگیرکردنی دوورگەی گریمیا لە ساڵی 2014  لەلایەن روسیاوە، لەگەڵ هاوڕێکانمدا زۆر هەستمان بە نارەحەتی دەکرد . من لەوکاتەوە وا هەستمکرد ، کە ئۆکرانیا بەرەی پێشەوەی  جەنگێکی گەردوونییە لە نێوان ستەمکاریی و دیموکراسییدا. دەمانویست هاوکاریی ئۆکرانییەکان بکەین، هەندێک خولی راهێنانی سەرکردرایەتییمان بۆ ئۆکرانییەکان  ساز کرد، هەتاوەکو ئێستاش زۆرێک لەوانەی کە لای ئێمە خولەکەیان تەواو کرد، لە ئۆکرانیا دەژین. 

پوتین تەنها ئۆکرانیای ناوێت
لەلایەکی ترەوە فۆکۆیاما پێی وایە کە پوتین لەم جەنگەدا تەنها مەبەستی ئۆکرانیا نییە، بەڵکو دەیەوێت تەواوی  ئەو وڵاتانەش بشێوێنێت کە پێشتر لە هاوپەیمانی وارشۆ بوون، ئێستاش دەوڵەتی دیموکراسین، ئەمەش مەبەستی سەرەکییەتی. من پێشتریش ئەمەم دەزانی، بەڵام پێشبینی ئەوەم نەدەکرد کە پوتین ئەم سەرکێشییە گەورەیە بکات. 
دواتریش دەڵێت: هەربۆیە من پێم وایە ئێستا ئۆکرانیا سیستمی ئەوروپی لە پاش جەنگی سارد دیاریی دەکات. 

رووخانی یەکێتیی سۆڤیەت
لە درێژەی قسەکانیدا فۆکۆیاما پێی وایە، لە پاش جەنگی سارد جۆرە هەستێکی گەورە بە سەرکەوتن هەبوو، هەستێک کە پەیوەندی بە سەرکەوتنی هەق بەسەر ناهەقدا هەبوو. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە ئایا دەکرا روسیا بخرێتە ناو کۆمەڵگەی خۆرئاواییی و بکرایە بە ئەندامی ناتۆ و بگۆڕایە بۆ دەوڵەتێکی لیبڕاڵی؟  من هەر لەسەرەتای ئەو نیقاشانەی لەبارەی فراوانکردنی سنوورەکانی ناتۆ و ترسی روسیا دەکرا ئامادەبووم. مەسەلەکە تەنها پەیوەندیی بە ئۆکرانیاوە نییە، بەڵکو پەیوەندیی بە شێوازی رووخانی یەکێتی سۆڤیەتەوە هەیە. لێرەدا گرنگە ئاماژە بە رستەیەکی پوتین لەمبارەوە بکەم:  پوتین دەڵێت: رووخانی یەکێتی سۆڤیەت، گەورەترین تراژیدیای سەدەی بیستەمە.  

فراوانکردنی سنوورەکانی ناتۆ
لە بارەی فراوانکردنی سنوورەکانی ناتۆشەوە فۆکۆیاما بۆچوونێکی تەواو جیاوازی هەیە و دەڵێت:
کاتێک لە کۆبوونەوەی لووتکەی سەرانی ناتۆ لە بوخاریست لە ساڵی 2008 باسی بە ئەندامبوونی ئۆکرانیا و جۆرجیا کرا ، من ئەم پێشنیازەم پێ هەڵە بوو، نەک لەبەرئەوەی دەبێتە هۆی تووڕەبوونی روسیا، بەڵکو کرۆکی ناتۆ بریتییە لە بڕگەی 5 لە بەرنامەی ناتۆ، کە من پێموایە دەبێت بە واقعیەتەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکەین  و بزانینن دەتوانین بەرگری لە کێ بکەین، من لەو باوەڕەدام کە چیتر ئێمە ناتوانین پابەندبین بەم خاڵەوە. بەدڵنیاییەوە ئەگەر رێگەمان  بە ئۆکرانیا و جۆرجیا بدایە ببنە ئەندامی ناتۆ، ئەوا ئێستا ئێمە لە جەنگدا بووین لەگەڵ روسیا. 

شکستی سیستمی لیبڕاڵی لە روسیا
پاشان فۆکۆیاما قسەی زیاتر لە بارەی هۆکاری شكستی سیستمی لیبراڵیزم لە روسیا دەکات و دەڵێت: بە دڵنیاییەوە ئەم جەنگە روسیای  لە هەنگاونان بەرەو لیبراڵیزم دوورخستەوە.  راستە لە روسیا لە سەرەتاکانی ساڵانی نەوەدەکان لە بواری  لیبڕالیزمی ئابووری گەشەی  گەورەی بە خۆوەبینی، بەڵام کێشەکە لەوەدا بوو، کە هیچ دەزگایەکی لیبڕاڵی وای نەبوو کە سەرپەرشتی چاودێریی و کۆنتڕۆڵکردن بکات.  

لە کۆبوونەوەی لووتکەی سەرانی ناتۆ لە بوخاریست لە ساڵی 2008 باسی بە ئەندامبوونی ئۆکرانیا و جۆرجیا کرا، من ئەم پێشنیازەم پێ هەڵە بوو

لیبراڵیزم  بە کەڵکی گەلی روسیا نایەت
دواتر  ئاماژە بە وتەیەکی پوتین دەکات و دەڵێت: سەردەمی لیبراڵیزم  بەسەرچووەو سیستمێکە کە بە کەڵکی گەلی روسیا نایەت و لەگەڵیدا ناگونجێت.  پوتین پێشی وایە کە سیستمی لیبراڵیزم و دیموکراسی لەگەڵ کەلتووری گەلانی سلاڤی نایەتەوە، بەڵام ئەوەتا  ئۆکرانیا  کە دراوسێیەتیی و هەمان کەلتووریی هەیە، سیستمی لیبڕالیزم  و دیموکراسی پێڕەو دەکات، لەبەرئەوە  هۆکاری ئەم جەنەگەش ئەوەیە،کە ئۆکرانیا هیچ کاتێک مایەی هەڕەشەی نەبووە بۆ روسیا لە رووی ئەمنیەوە، بەڵکو  لەرووی سیاسییەوە هەڕەشەیەکی گەورەیە   بۆ سەر  روسیا. 

ناڕەزایی جیهان 
لەلایەکی ترەوە فۆکۆیاما جەخت لە خاڵێکی گرنگی تر دەکاتەوە ئەوەش پەیوەندی بە بۆچوونی جیهانە لەبارەی ئەم جەنەگەوە بەتایبەتی جیهانی نا خۆرئاوایی. بۆ نموونە باسی هیندستان دەکات  و دەڵێت: ئەوەی مایەی سەرنج و تێڕامانمە، هەندێک وڵاتی نا خۆرئاواییی بۆ نموونە، هیندستان ، کەمتر ئامادەن کە ئیدانەی روسیا بکەن.  پاشان باسی گەلانی باکووری ئەفریقا دەکات  بەتایبەتی تونس و دەڵێت: خەڵكی لێرە پێیان وایە ئەمریکا  بەناوی دیموکراسییەەوە عیراقی داگیرکرد  ولە پاش خۆی کارەساتی گەورەی بۆ ئەم وڵاتە بەجێهێشتووە، ئەمەش سیمای دیموکراسی لای خەڵکی ناشیرین کردووەو پڕۆسەی بە دیموکراسیکردن دەبەستنەوە بە هێرشی داگیرکاری بێگانە. 

کێشەکانی لیبراڵیزم
دواجار فۆکۆیاما لە دیدارەکەیدا باس لەو کێشە گەورانە دەکات کە ئەمڕۆ رووبەروی سیستمی لیبڕالیزم دەبنەوە بەتایبەتی لە ئەمریکا.  بە بڕوای ئەویش  پێش هەموو شتێک  ئەو کێشانە خۆیان لە مەسەلەی کۆچ و ناسنامەی کەلتووریی و  نەمان یان کەمبوونەوە چینی ناوەنجی لە کۆمەڵگەدا دەبینێتەوە. پاشانیش باسی ئەو رەخنانە دەکات کە لەم چەند ساڵەی دواییدا لە لیبراڵیزم گیراوەو بەتایبەتی ئەوەی کە پەیوەندی بە مەسەلەی نایەکسانی کۆمەڵایەتیی و مەسەلەی ناسنامەی کەلتووریی، بەڵام فۆکۆیاما پێی وایە بەشێکی  زۆری ئەو رەخنانەی کە لە لیبڕالیزم دەگیرێت، زیادەڕۆیی پێوە دیارە. 

سەرچاوە: المرصد. 02.ابریل. 2022