هێمن سەعید شەریف
دۆخی عیراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە لەبەردەم سەرهەڵدانەوە و گەڕانەوەی دوو رەوتی هاوڕا و هاوکات دژ بەیەکدان، بەڵام پێدەچێت زۆرێک لە سیاسەتمەداران و دروستکەرانی بڕیاری سیاسی لە عیراق و کوردستانیشدا زۆر بێباکانە و خەمساردانە لەو دۆخە بڕوانن.
گۆڕانی ناو و کارەکتەرەکان
دەشێت زۆرێک لە سیاسەتمەداران و بەڕێوەبەرانی عیراق و کوردستان لەوە بێباک بن کە گەڕانەوەی بەعس یان داعش بە گوێرەی دەستوور و یاسا قابیلی جێبەجێ بوون نییە و خەونێکە ئەگەری بەدیهاتنی زۆر زەحمەتە، ئەو بێباکییەش دروست وەک تێڕوانینی ئەو سەرکردە بەعسییانە وایە کە تا رۆژی 9/4/2003 ش تەفرەیان بە دەرکەوتنی سەدام حسێن و محەمەد سەعید سەحاف خواردبوو.
حکومەتی عیراق لە 2008 و 2009دا لەدوای پڕۆسە سەربازییەکانی (بەشائیر ئەلخەیر) و هەڵمەتەکانی کێوماڵکردنی بنکە و بارەگاکانی رێکخراوی تیرۆریستی (ئەلقاعیدەی عیراق) لە ناوچە سوننە نشینەکان بە هاوکاریی بەشێک لە هۆزە سوننەکانی ئەنبار و سەڵاحەدین، پێیان وابوو کە ئیتر رێکخراوی قاعیدە پوکایەوە لەدوای کوشتنی ئەبو مەسعەبی زەرقاوی و بەشێکی زۆر لە سەرکردە و فەرماندە و ئەمیرەکانی و ببڕای ببڕ سەرهەڵناداتەوە، بەڵام بینیمان هەر لەدوای سەرهەڵدانی گرفتەکانی دوای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لە ئازاری ساڵی 2010 و بەزەحمەت پێکهێنانی کابینەی نوێ لە دوای نزیکەی نۆ مانگ، دووبارە ناڕەزایی و بزووتنەوەی چەکداریی لەژێر ناوی جیاجیادا سەریان هەڵدایەوە، بەتایبەتی دوای ئەوەی بۆ جارێکی تر ئاسۆی بەدەستەوەگرتنەوەی فەرمانڕەوایی لە دەستی سوننەکان دەرهێنرا کە فراکسیۆنێکی گەورەیان بە سەرۆکایەتی د. ئەیاد عەلاوی دروستکردبوو و لە دوا ساتەکاندا بەهۆی یەکگرتنەوەی و رێکەوتنی نێوماڵی شیعەوە بەڕەکەیان لەژێرپێ دەرهێنرا.
کاریگەریی ئیقلیمی و بەهاری عەرەبی
شکستی رەوتی سوننە لەو هەڵبژاردنەدا بەگوێرەی یاسا و دەستوور، نەک هەر بووە مایەی خۆ کۆکردنەوەیان بۆ گوڕێکی دیکەی روبەڕوبوونەوە، بەڵکو بووە مایەی دەستپێکردنی خۆپیشاندانی گەورە و فراوانی پێکهاتەی سوننە لە هەریەک لە رومادی و سەڵاحەدین و فەلوجە و بەشێک لە دیالە و حەویجە و لەوەش زیاتر خۆپیشاندانەکان هەم شانە نووستووەکانی قاعیدە و هەم پاشماوەکانی بەعسیش قۆستیانەوە، تەنانەت بەشێک لە سەرکردە دیارەکانی ناو پڕۆسەی سیاسی وەک تاریق هاشمی و سەلام زەوبەعی و چەندانی دیکەش ژێربەژێر کەوتنە سەوداوە لەگەڵیان، ئەوەش زۆرینەی دەسەڵاتی شیعەی ناچار بە هەڵوێستەیەک کرد، بەتایبەتی کە ئەو رووداوانە هاوکات بوون لەگەڵ بەهاری عەرەبیدا لە میسر و تونس و یەمەن و سوریا و تەنانەت بەحرێن-یش. زۆرێکیش لە وڵاتانی لەبەر رەوشی ناوخۆییان بەباشی ئاگایان لەوە نەما کە داخۆ لە سنوورەکانیان چی دەگوزەرێت بەتایبەتی لەبواری ئاودیوکردنی چەک و کەرەستەی سەربازیدا و زۆرێکیش لە وڵاتانی دەوروبەری عیراق بەشێکی تواناکانی خۆیان خستەگەڕ بۆ گورز وەشاندن لەو حکومەتەی عیراق کە لەو دۆخی پشێوییەی بەهاری عەرەبیدا نەبووایە نە لەبەر ئێران و نە لەبەر ئەمریکاش بوێریی ئەوەیان نەبوو بەو جۆرە ئاشکرایە دەستوەردان لە دۆخی عیراقدا بکەن.
قاعیدە بۆ داعش بەعس بۆ هەزار
وەک لە بڕگەی پێشوودا ئاماژەمان پێدا گەرچی ئەنجامەکانی بەشائر ئەلخەیر و هەڵمەتە یاساییەکانی یاسای ژمارە (4) ی تیرۆر لە لایەک و گۆڕینی یاسای ریشەکێشکردنی بەعس بە یاسای لێپێچینەوە و دادوەریی بۆ ماوەیەک چالاکیی تیرۆریستیی و ئەو چالاکییانەی پاشماوەکانی بەعسی لە زۆرێک لە ناوچەکانی (سێگۆشەی سوننە)دا کپکردەوە، بەڵام بزاوتی بەهاری عەرەبی و خاوەندارێتی کردنی ئەو بزاوتە لەلایەن تورکیا و سعودیە و قەتەر و پشتیوانیکردنی لەڕووی لۆجستی و داراییەوە دووبارە ئەو گرووپانەی لە 2012 بەدواوە بوژاندەوە، بەهەمان ریتم بەڵام لەژێر ناوی جیاجیادا.
بەشی زۆری چەکدارانی قاعیدە و کۆنە ئەفسەرەکانی دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەکانی سەردەمی دەسەڵاتدارێتی بەعس سەرەتا بەناوی بەشداریی لە بەناو «شۆڕشەکەکانی سوریا و لیبیا و یەمەن» بەو بزووتنەوە و چالاکییە سەربازییانەوە پەیوەست بوون و بەهۆی شارەزایی پێشووتریانەوە لە 2003-2011 لە عیراقدا لە شێوازی کاری تیرۆریستی و تەقاندنەوە و هەواڵگریی و ئەمنیشەوە، هەرزوو پلە و پۆستی باڵایان لەو گروپە نوێیانەدا بەدەستهێنا.
پێکەوە گەڕانەوە بۆ عیراق و جیابوونەوە
لەگەڵ بەهێزبوونەوەی چەکدارانی قاعیدەی عیراق لەناو سوریا و ئەو وڵاتانەی دیکەدا کۆنترۆڵی زۆربەی جومگە هەستیارەکانی ناو گروپە چەکدارەکانیان کرد، بەوەش لەلایەک جیابوونەوە لەگەڵ چەکدارانی ئەو گروپانە لەسەر بنەمای عیراقی و سوریایی هاتە ئاراوە، هەمیش پەرەسەندنی گروپەکەی عیراق لەڕووی بەدەستهێنانی چەک و جبەخانەی سوریاوە بووە هۆی ئەوەی قاعیدەکانی عیراق کۆنترۆڵی زۆرترین ناوچە بکەن، بۆیە بەهەمان ناوەڕۆک و بەرنامەوە و توندتر لە قاعیدەش ناوی خۆیان گۆڕی بۆ دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام (داعش) و پێشیانوابوو کە ئیدی جوگرافیای سوریا و شام بچووکە بۆ ئەوان و کاتی ئەوە هاتووە سنووری جوگرافیی قەڵەمڕەوییەکەیان فراوانتر بکەن و پەلبهاوێژن بۆ ناوچە سوننە نشینەکانی عیراقیش بە هیوای کۆنترۆڵکردنی تەواوی عیراقیش.
داگیرکردنی موسڵ و هاوپەیمانیی تاکتیکی
پەرەسەندنی ئەو هێزە و چەکەرەکردنەوەی جەنگی تایفی شاردراوە لەناو عیراقدا زەمینەیەکی لەباری ئەوتۆی بۆ ئەو گروپە رەخساند کە هاوپەیمانییەکی تاکتیکی لەگەڵ پاشماوەی بەعسییەکاندا بکەن و لەماوەیەکی قیاسیی کەمدا لە 8 تا 9 ی حوزەیرانی 2014 تەواوی شاری موسڵ کۆنترۆڵ بکەن، ئەوەش گوڕو تینێکی ئەوتۆی پێدان کە زۆر بەئاسانی لەماوەی چەند رۆژێکدا جگە لە ناوچەی سێگۆشەی سوننە پەلبهاون بۆ ناوچە هاوسنوورەکانیان وەک بەغدای پایتەخت و ناوچە کێشە لەسەرەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و عیراق و ناوچە فرە پێکهاتەکانی وەک دیالە و سامەڕاش.
پێدەچوو داعش هەر ئەوەندە پێویستی بە بەعسییەکان بێت تا دەستیان بە هەموو ئەو ناوچانە دەگات و ئیتر لێرەدا ئیشیان بە بەعسییەکان نەما و بگرە بەعسییەکان کە هاوکاریشیان بوون لەگەڵ ئەو عەرەبە سوننانەش کە لەو ناوچانەدا بوون، کەوتنە هەوڵی خۆ دەربازکردن بەرەو هەرێمی کوردستان و ناوچەکانی تری ژێر دەسەڵاتی حکومەتی عیراقی فیدراڵ و نیشتەجێبوون کە کەمپەکانی ئاوارەیی یان خۆ دەربازکردن بۆ دەرەوەی عیراق و هەندێکیشیان بوونە پاڵپشت و بەشێک لەو هێزانەی کە دواتر لە ناو چوارچێوەی (حەشدی شەعبی)دا رێکخران بەناوی (حەشدی عەشایەری) ئەوەش وەک هاوپەیمانییە تەکتیکییەکەیان لەگەڵ داعشدا بۆ ماوەیەک بڕی کرد.
نزیکبوونەوەی بەشێک لە سەرۆک هۆزەکانی سوننە لە دامەزراوە رەسمییەکانی دەوڵەتی عیراق بووە مایەی دەرکەوتنی چەند کەسایەتییەک لەناو ئەو پێکهاتەیەدا و لە لە راڕەوەکانی ئەودیوی پڕۆسەی سیاسییەوە بە هەزار ناوی جیاواز تێکەڵ بە پڕۆسەی سیاسیی عیراق بوونەوە.
یەکێک لەو ئاماژانەی شرۆڤەکاران و چاودێرانی سیاسیی دۆخی عیراق هەستی پێدەکەن ئەو هەزارو یەک ناوەی لەخۆیان ناوە ئەوەیە کە بەشێکیان هەر خۆیان لای نوخبەی سیاسی و رووناکبیرانی عیراق باکگراوندی سیاسیی خۆیان ناسراوە، هەندێکیشیان لە خیتابی سیاسیی بەیاننامە و لێدوانە رۆژنامەوانییەکانەوە دەستەکەیان ئاشکرا دەکەن بۆنی هەمان ئەو دێڕەیان لێ دێت کە جاران دەوترا (یجب ان یکون مؤمنا بمبادی ثورة 17 و 30 تموز) چونکە لە لێدوان و بەیاننامەکەنیانەوە هەموو دەستوور و پڕۆسەی سیاسیی دوای 2003 رەتدەکەنەوە و بە شێوازی جیاجیا بۆ عەهدی بائید دەگریێن.
لەلایەکی دیکەشەوە شانبەشانی ئەو شێوە گەڕانەوە سیاسییە نا راستەوخۆیەی بەعسییەکان، بەهۆی ناکۆکیی بەغدا و هەرێم لەلایەک و بوونی بۆشاییەکی ئەمنی لە ناوچەی پشتێنەی سنووریی نێوانیان لە ناوچە کێشە لەسەرەکان، جۆرەها گروپی چەکدار پەیدابوون کە تا هەنووکە بە رەسمی بەناوی داعشەوە جموجۆڵ دەکەن و گورز لە هێزی پێشمەرگە و سوپای عیراق و حەشدی شەعبی دەوەشێنن، بەڵام دیارنییە ئاخۆ هەموو داعشن یان ئەوەش جۆرێک لە هاوپەیمانیی تاکتیکیی نێوان گروپە تیرۆریستییەکانی جاران و بەعسییەکانە تا ئەگەر هاتوو لە بەشداریی بەعسییە رووپۆشکراوەکانی ناو پڕۆسە سیاسیی عیراقدا دەستکەوتی سیاسی نەچننەوە، ئەوا بەشدایی پڕۆسەکە بەناوێکەوە بکەن و چالاکییە تیرۆریستییەکانیشیان بە چەندین ناوی دیکەوە بەردەوام بێت بە ئامانجی سەپاندنی ئەجێندا سیاسییەکانیان.
