هۆكار و لێكەوتەكانی جەنگی روسیا و ئۆكرانیا

 فەرمان محەمەد

رەوتی گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیكییە مۆدێرنەكان، ئاماژە بە سەرهەڵدانی چەندین جەمسەری نوێی سەركردایەتیی و كۆمەڵێك كێشەی نوێی جیهانیی دەكەن، كە دواهەمینیان جەنگی بەردەوامی روسیا و ئۆكرانیایە، كە جیهانی بۆ دوو بەرەی دژبەیەك دابەشكردووە، بەشێكیان بەدەستدرێژیی، داگیركاریی و پێشێلكردنی یاسای نێودەوڵەتیی، چارتەری نەتەوە یەكگرتووەكان، ماددەكانی چوار بەشی دووەم و ماددەكانی  51ی چارتەرەكە دەبینن، كە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە ئەوروپا و ئاسیا و لایەنی بەرامبەر كە وڵاتی خاوەن گەورەترین كڵاوەی ئەتۆمی و جبەخانەی جیهانە و بە رەمزی پاراستنی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەیی خۆی دەبینێت، لەهەمان كاتدا گەورە زلهێزی ئابووریی كە چینە سەرەڕای راگەیاندنی بێلایەنی، بەڵام پشتگیریی لە سیاسەتەكانی روسیا دەكات و دژی خواستە خۆسەپێنەرەكانی خۆرئاوا وەستاوەتەوە، هاوكات ترسی لە فراوانبوون و كشانی ناتۆیە بەرەو سنوورەكانی لەگەڵ تایواندا.

جیهانی تووشی شڵەژان كرد
زیاتر لە ساڵ و نیوێك لەمەوبەریش لەشكركێشیی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا جیهانی شڵەژاند، بازاڕەكانی وزە، ئاساییشی خۆراك و دیپلۆماسی داڕماند، هاوسەنگیی هێزیش لەڕووی دەروونییەوە زیاتر لەهەموو شتێك گۆڕانی بەخۆیەوە بینی. هەوڵەكانی ئەمریكاش بۆ كۆكردنەوەی جیهان لەپشت ئۆكرانیا شكستی هێنا، زۆر لە هاوپەیمانەكانی پێشووتری، لەبری پشتگیریی، خۆیان لە پەراوێزدا جێگیركرد، ئەمەش ئاماژەیە بۆ درزێك دوای دەیان ساڵ لە هەژموونی خۆرئاوا.
دەیڤید هێرس هاوبەشی دامەزرێنەر و سەرنووسەری رۆژنامەی (میدڵ ئیست ئای)، دەڵێت ئایا ئێمە شاهیدی سەرەتای نەزمێكی نوێی جیهانین؟ ئایا جیهان چۆتە ناو واقیعێكی نوێوە؟ خۆرئاوا پێویستی بەوەیە بیركردنەوەكانی خۆی لەگەڵ جیهانێكی نوێدا بگونجێنێت، كە ناتوانێت بە سادەیی خەڵك چەواشە بكات بۆئەوەی فەرمانەكانی قبووڵ بكەن «زیاتر لە ساڵ و نیوێك دوای ئەوە، لەو رۆژەوەی روسیا هێرشی بۆسەر ئۆكرانیا دەستپێكردووە، جەنگەکە بەرەو داهاتوویەكی نادیار بەردەوامە، زیانی بە ئابووریی جیهانیش گەیاندووە و ملیۆنان كەس ئاوارە بوون و هەزاران كەسیش كوژراون».
ئەوە روونە، كە بڵێسەی هەڵگیرسانی جەنگەكە بەهۆی بوونی مەترسییەوە بوو لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی روسیا، كە پوتین لەپرێس كۆنفرانسێكدا لەمۆسكۆ تیشكی خستەسەر و ئاماژەی بە ترسناكیی كارەكە و ئەو ئاگرە كرد، كە ئەمریكا و ئەوروپا لەڕێی ناتۆوە خەریكن لە نزیك سنووری روسیا هەڵیدەگیرسێنن و ئەگەری هەیە پڕیشكی ئاگرەكە بۆ روسیا سووتێنەر و بۆ ئەوروپاش لێكەوتە و وێرانكەر و نادیاربێت. بۆیە ئاماژەی بەوەدا هەر جووڵەیەكی زیاتری ناتۆ بۆ خۆرهەڵات قەبووڵ نەكراوە، لەم بارەیەوە هیچ شتێكی ناڕوون نییە، ئەوە ئێمە نین مووشەكەكانمان لە سنووری ئەمریكا بڵاوکردبێتەوە و جێگیری دەكەین، لە سنوورەکانی ئەمریکا لەگەڵ مەكسیك و كەنەدا؟ ئەوە ئەوانن هاتوونەتە سنوورەكانمان لەگەڵ (پۆڵەندا، لیتوانیا و ڵاتیڤیاو...هتد) ئێمە بێدەنگ بووین، بەڵام ئێستا وا سستمی مووشەكیەكانیان دێننە ناو ماڵەكانمان و لەنزیك ماڵەكەمان جێگیری دەكەن».
لە ساڵی 2007 لەكۆنفرانسی میونشن، پوتین بەڕوونیی وتی: هاوبەشە خۆرئاوایییەكانمان بە سەرۆكایەتی ئەمریكا، پێیان باشە لە سیاسەتە كردارییەكانیاندا بە یاسا نێودەوڵەتییەكان رێنمایی نەكرێن، بەڵكو بە حوكمڕانی چەك رێنمایی بكرێن. ئەوان گەیشتوونەتە باوەڕ بە تایبەتمەندیی و هەڵاوێردی خۆیان، بەوەی دەتوانن بڕیار لەسەر چارەنووسی جیهان بدەن و تەنیا ئەوانن كە دەتوانن هەمیشە راست بن. ئەوان بەئارەزووی خۆیان مامەڵە دەكەن: لێرە و لەوێ، هێز لە دژی دەوڵەتە خاوەن سەروەرەكان بەكاردەهێنن، «كە مەبەستی عیراق، ئەفغانستان و وڵاتانی تر بوو»، هەروەها هاوپەیمانێتی دروستدەكەن لەسەر بنەمای ئەوەی «ئەوەی لەگەڵ ئێمە نەبێ، دوژمنمانە». بۆ ئەوەی ئەم دەستدرێژییە رەوا دەربكەوێت، بڕیارنامەی پێویست لە رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە دەردەكەن و ئەگەر ئەوەش سەرنەگرێت، بە سادەیی ئەنجومەنی ئاسایش پشتگوێی دەخەن.

«ئەمریكا ئەندازیاری سیاسەتی درووستكردنی قەیرانەكانە»
سێ پاكێجی سیاسەتەكانی خۆرئاوا، كە بوونەتە هۆكاری ئاڵۆزیی لە جیهان، گەورەكردنی ناتۆ و  فراوانكردنی یەكێتیی ئەوروپا و بەرەوپێشبردنی دیموكراسییە: كە ئەوەش سووتەمەنیی بۆ ئاگرێك زیادكرد، كە چاوەڕێی ئاگركەوتنەوە بوو.
ئەو پریشكە لە مانگی نۆڤەمبەری 2013دا دروستبوو، كاتێك یانكۆڤیچ رێكەوتنێكی ئابووریی گەورەی رەتكردەوە، كە لەگەڵ یەكێتیی ئەوروپا دانوستانی لەسەر دەكرد، لەبری ئەوەش بڕیاریدا پێشنیازێكی روسیا بە بڕی 15 ملیار دۆلار قبووڵ بكات. ئەو بڕیارەش بووە هۆی خۆپێشاندان لە دژی حكومەت، كە لە سێ مانگی دواتردا پەرەی سەند و تا ناوەڕاستی مانگی شوبات درێژەی كێشا و بووە هۆی كوژرانی نزیكەی 100 خۆپێشاندەر. نێردراوانی خۆرئاوا بەپەلە و بەفڕۆكە بەرەو كیێڤ بەڕێكەوتن بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكە. لە 21ی شوباتدا حكومەت و ئۆپۆزسیۆن رێكەوتنێكیان كرد كە رێگەی بە یانۆكۆڤیچ دا، تا هەڵبژاردنی نوێ لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە. بەڵام یانوكۆڤیچ دواتر بەرەو روسیا هەڵهات. حكومەتی نوێ لە كیێڤ دروستبوو كە دژە روسیا بوو.
هەرچەندە هێشتا تەواوی دەستوەردانی ئەمریكا نەهاتۆتە بەرچاو، بەڵام روونە كە واشنتۆن پشتگیریی لە كودەتاكە كردووە. نوڵاند و سیناتۆری كۆمارییەكان جۆن مەكین بەشدارییان لە خۆپیشاندانەكانی دژە حكومەت كرد و جۆفری پیات، باڵیۆزی ئەمریكا لە ئۆكرانیا، دوای رووخاندنی یانۆكۆڤیچ رایگەیاند: «رۆژێكە بۆ مێژوو».
لای پوتینیش ئۆكرانیا دەوڵەت نییە، چونكە سەروەریی نییە. «دەوڵەتە بچووكەكان یان لاوازەكان تەنها ئامرازێكی دەستی زلهێزەكانن» لەو شوێنەی كە دەستدرێژیی مۆسكۆ دەبینین، پوتین بەرگریی دەبینێت. ئەگەر روسیا نەتوانێت ئۆكرانیا كۆنترۆڵ بكات، ئەوا خۆرئاوا دەیكات. بەم شێوەیە وڵاتانی وەك ئۆكرانیا دەبنە سەكۆی شاڵاو و داگیركاریی.
زانای سیاسیی جۆن میرشایمەر لە دوای كۆتایییهاتنی جەنگی ساردەوە یەكێك لە بەناوبانگترین رەخنەگرانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بوو. ساڵانێكیشە میرشایمەر دەڵێت: ئەمریكا لە فراوانكردنی ناتۆ بەرەو خۆرهەڵات و دامەزراندنی پەیوەندیی دۆستانە لەگەڵ ئۆكرانیا، «ئەگەری شەڕی نێوان زلهێزە چەكدارەكانی ئەتۆمیی زیادكردووە»، هەروەها پێیوایە «ئەمریكا و هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی زۆربەی بەرپرسیارێتی ئەم قەیرانەیان لە ئەستۆدایە».
پێموایە هەموو كێشەكانی ئەم دۆخە لە مانگی نیسانی 2008 لە لوتكەی ناتۆ لە بوخارێست دەستیپێكرد، كە دواتر ناتۆ بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند ئۆكرانیا و جۆرجیا دەبنە بەشێك لە ناتۆ. روسەكان لەو كاتەدا بەشێوەیەكی دوور لە دوودڵیی روونیان كردەوە ئەوان ئەمە وەك هەڕەشەیەكی سەرەكیی دەبینن و هێڵێكیان لە خۆڵدا كێشا. سەرەڕای ئەوەش ئەوەی لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا روویداوە، ئەوەیە كە ئێمە هەنگاومانناوە بۆئەوەی ئۆكرانیا بخەینە ناو خۆرئاواوە بۆ ئەوەی ئۆكرانیا بكەینە قەڵایەكی خۆرئاوایی لەسەر سنووری روسیا. بێگومان ئەمە زیاتر لە فراوانكردنی ناتۆ دەگرێتەوە.  فراوانكردن و گۆڕینی ئۆكرانیا بۆ دیموكراسییەكی لیبڕاڵیی لایەنگری ئەمریكا لەخۆدەگرێت و لە روانگەی روسیاوە ئەمە هەڕەشەیە.
بەسەرنجدان بەوەی ئەمریكا و ئەوروپا تەنها دابینكەری چەك و جبەخانەن و هەوڵی دیپلۆماسیان فەرامۆشكردووە، ئەوە نیشان دەدات خۆرئاوا و بەتایبەتی ئەمریكا بەشێوەیەكی بنەڕەتیی بەرپرسیارە لەم كارەساتە، بەڵام داڕێژەرانی سیاسەتی ئەمریكا و هیچ دامەزراوەیەكی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە نایانەوێت دان بەو هێڵە ئارگیومێنتەدا بنێن و دەڵێن روسەكان بەرپرسیارن.

نەخشەڕێگەی ئاشتیی 
پێویستە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بە ئاشكرا فراوانبوونی ناتۆ بۆ هەریەک لە جۆرجیا و ئۆكرانیا رەتبكەنەوە. رەنگە هەندێك بڵێن گۆڕینی سیاسەت بەرامبەر بە ئۆكرانیا لەم وادە درەنگەدا زیانێكی زۆر بە متمانەی ئەمریكا لە سەرانسەری جیهان دەگەیەنێت. بێگومان هەندێك تێچووی دیاریكراو دەبێت، بەڵام تێچووی بەردەوامبوونی ستراتیژێكی هەڵە زۆر زیاتر دەبێت. جگە لەوەش وڵاتانی دیكە رێز لە دەوڵەتێك دەگرن لە هەڵەكانی فێر بێت و لە كۆتاییدا سیاسەتێك داڕێژێت كە بەشێوەیەكی كاریگەر مامەڵە لەگەڵ ئەو كێشەیە بکات كە لەبەردەستیدایە.
مافە ئەبستراكتەكانی وەك چارەی خۆنووسین تا رادەیەكی زۆر بێمانان، كاتێك دەوڵەتە زلهێزەكان لەگەڵ دەوڵەتە لاوازەكاندا تووشی شەڕ و پێكدادان دەبن. ئایا كوبا لە سەردەمی جەنگی سارددا مافی ئەوەی هەبوو هاوپەیمانیی سەربازیی لەگەڵ سۆڤیەت پێكبهێنێت؟ بەدڵنیاییەوە ئەمریكا وا بیری نەكردۆتەوە و روسەكانیش بەهەمان شێوە بیردەكەنەوە سەبارەت بە پەیوەستبوونی ئۆكرانیا بە خۆرئاواوە. لە بەرژەوەندیی ئۆكرانیادایە كە لەم راستیانەی ژیان و واقیعی سیاسیی و مێژوویی تێبگات و بە وردیی هەنگاو بنێت كاتێك مامەڵە لەگەڵ دراوسێ بەهێزترەكەیدا دەكات.
هیچ هۆكارێك نییە خۆرئاوا ناچار بێت جێگە بۆ ئۆكرانیا بكاتەوە و بەردەوامیی بە قەیرانێك بدات كە لێكەوتەكانی كاولكاریی زۆرتر بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بهێنێت. ئەمریكا و هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی ئۆكرانیا بە بەرژەوەندییەكی ستراتیژیی سەرەكیی نازانن و نابینن، وەك ئەوەی ئامادەنەبوونیان بە بەكارهێنانی هێزی سەربازیی بۆ هاتنە یارمەتیدانی، ئەمەیان پشتڕاست كردۆتەوە. بۆیە دروستكردنی ئەندامێكی نوێی ناتۆ، كە ئەندامانی دیكە هیچ نیازێكیان نییە بەرگریی لێبكەن، بەرزترین ئاستی نالۆژیكی دەبێت. 
ناتۆ لە رابردوودا فراوانتر بووە، چونكە لیبراڵەكان وایان زانیبوو هاوپەیمانییەكە هەرگیز ناچار نابێت رێز لە گەرەنتییە ئەمنییە نوێیەكانی بگرێت، بەڵام یارییەكەی ئەم دواییەی روسیا لە دەسەڵاتدا دەریدەخات، پێدانی ئەندامێتی ئۆكرانیا لە ناتۆ دەتوانێت روسیا و خۆرئاوا بخاتە رێڕەوی پێكدادان، هەروەها پابەندبوون بەو سیاسەتەی ئێستا پەیوەندییەكانی خۆرئاوا لەگەڵ مۆسكۆ لە پرسەكانی دیكەدا ئاڵۆزتر دەكات. ئەمریكا پێویستی بە هاوكاریی روسیایە بۆ كشانەوەی سوپای ئەمریكا لە ئەفغانستان لەڕێگەی خاكی روسیا و گەیشتن بە رێكەوتنێكی ئەتۆمیی لەگەڵ ئێران و سەقامگیركردنی دۆخی سوریا. لە راستییدا مۆسكۆ لە رابردوودا یارمەتیی واشنتۆنی داوە لە هەر سێ بابەتەكەدا.

پێویستە سیاسەتەكان گۆڕانیان بەسەردا بێت
هێنری كیسنجەری وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریكا دەڵێت: سیاسەتی ئێستای ئەمریكا مۆسكۆ و پەكین لە یەكتر نزیك دەكاتەوە، ئەمریكا و هاوپەیمانە ئەوروپییەكانیشی، ئێستا لەبەردەم هەڵبژاردنێكدان سەبارەت بە ئۆكرانیا و دەتوانن بەردەوام بن لەو سیاسەتە، كە دوژمنایەتیان لەگەڵ روسیا زیاتر  دەكات و  ئۆكرانیا وێران دەكات. سیناریۆیەك كە هەمووان وەك دۆڕاوێك دەردەكەون تێیدا. یان دەتوانن سیاسەتیان بگۆڕن و كاربكەن بۆ دروستكردنی ئۆكرانیایەكی ئاوەدان، بەڵام بێلایەن، كە هەڕەشە لە روسیا نەكات و رێگە بە خۆرئاوا بدات پەیوەندییەكانی لەگەڵ مۆسكۆ رێكبخاتەوە.