سەرباسێك دەربارەی بازاڕی ئازاد

مامۆستا پێشڕەو

پاكێجی لیبراڵەكان بریتییە لە تاكگەرایی، مافی مرۆڤ، دیموكراتی و بازاڕی ئازاد. بەلای لیبراڵەكانەوە ئازادی گرنگترە لە یەكسانی، واتە لیبراڵەكان لەگەڵ هەموو جۆرەكانی ئازادیدان، بەڵام مەرج نییە لە سایەی لیبراڵیزمدا یەكسانی بەدی بێت. لیبراڵیزم ئەو تێورییەیە كە ئازادی ئابووری و بازاڕی ئازاد بە بناغەی هەموو ئازادییەكانی تر دەزانێت و بە پێی ئەو بنەمایە هیچ كەس بەبێ هەبوونی ئازادی ئابووری ناتوانێت بە تەواوی ئازاد بێت. ئابووریناس و یەكەم سەرۆكی ئیتالیا (لیوگی ئیناودی 1948 - 1955) دەڵێت: لیبراڵیزمی ئەخلاقی (سیاسی)و لیبراڵیزمی ئابووری (یان داكۆكی لە بازاڕی ئازاد)، دوو شتی لێكجیانەكراوەن، بەو مانایەی بەبێ لیبراڵیزمی ئابووری، لیبراڵیزمی ئەخلاقی (سیاسی)ش پایەدار نامێنێتەوە.

د. نەبیل راغب پێی وایە، گڵۆباڵیزم تەنها لە سۆنگەی سیستمی ئابووری و سیاسییەوە كاریگەری نابێت، چونكە گڵۆباڵیزم چەندین وێستگەی هەیە و هزرێكی سیاسی، ئابووری، كەلتوری دەگەیەنێت بە جیهان

بۆ یەکەم جار تیۆریزە کرا
بازاڕی ئازاد یەكەم جار لەلایەن ئابووریزانی سەرمایەداری بەناوبانگ (ئادەم سمیس)ی سكۆتلەندییەوە لە كتێبی (سامانی میللەتان)دا تیۆریزە كراو پاشان ئابووریزانی ئینگلیزی (دیویت 1772 - 1823) پەرەی پێداوە. تێورییەكە لەسەر بنەمای ئابووریی ئازاد داڕێژراوە، كەوا مرۆڤ پێش هەموو شتێك لەژێر كارایی ئارەزووە خۆیی و تایبەتییەكانیدا كار دەكات و تەواوی كارەكانی لە ناخی خودی مرۆڤەكەدایە و ریشەی داكوتاوە، ناوەڕۆكی باسیش ئەوەیە كەوا دەوڵەت لە بوارە ئابوورییەكاندا كەمترین دەستی تێوەر بدات، هەر بەمەش خۆشگوزەرانی كەس و كۆمەڵ دەگاتە لووتكە. ئەم فەلسەفە ئابوورییە لەلایەن ماركسەوە پێشوەخت دراوەتەبەر رەخنەی توندی ئابووری سۆشیالیستی، چونكە موڵكییەتی تایبەتی و زێدەبایی حەڵاڵ دەكات و هەتا هەتایە چەوساندنەوەی چینایەتی دەپارێزێت.

بڕوایان بە ئازادیی رەهایە
لیبراڵەكان وەكو وتمان بڕوایان بە ئازادیی رەهایە،  بە ئازادیی بازاڕیشەوە، واتە ئازادیی بێ قەیدو شەرت  بە هەموو جۆرەكانییەوە (بەرهەمهێنانی ئازاد و بازاڕی ئازادو ئازادیی تاك و بیروڕای سەربەست و ئازادیی رۆژنامەگەری و ئازادیی كۆڕو كۆبوونەوە و دروستکردنی كۆمەڵە و رێکخراو، لە بنەما بنەڕەتییەكانی بوون)، ئەمەش زادەی گەشەكردنی سەرمایەداری بوو لە ئەوروپای خۆرئاوادا. لیبراڵیزمی ئابووری پێی وایە نابێت دەوڵەت وەزیفەی بازرگانی و ئابووری راپەڕێنێت، هەروەك نابێت دەوڵەت وەزیفەی بازرگانی هەبێت و دەست وەربداتە پەیوەندیی ئابووری نێوان تاك و چینەكان لەلایەك و نێوان نەتەوەكان لەلایەكی ترەوە، بەمەش دەوترێ لیبراڵیزمی ئابووری.
 تێوری  كێنیز
لیبراڵیزمی سیاسیش تەئكید دەكاتەوە لەسەر سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادگاو مافەكانی هاووڵاتییان و رۆڵی پەرلەمان لە چاودێریكردنی حكومەت و هەندێك لایەنی تریش، بەڵام بە پێچەوانەوەی رای سەرەوە (جۆن مینارد كێنیز) ئابووریناسی ئینگلیزی  كە خاوەنی تێوری  كێنیزە لە ئابووریداو بە پێی ئەم تێورەییە هەردوو كەرتی تایبەت و گشتی رۆڵیان لە ئابووریدا هەیە، واتە لە تێوری كێنیزمدا دەوڵەتیش بۆی هەیە بەشداری بازاڕی ئازاد بكات و بواری تێكەڵ دروست بكات. 
لە راستیدا چوار جۆر سیستمی ئابووری هەیە: یەكەم ئابووریی ترادیشناڵ (تقلیدی) كە سیستمێكی خۆپارێزو داخراوەو پەیوەندی و بەریەككەوتنی لەگەڵ ئەوانی تردا نییە. دووەم ئابووریی لیبراڵ (بازاڕی ئازاد)، كە بە پێچەوانەی یەكەمەوەیە. سێیەم ئابووریی تێكەڵاو كە جۆرێكە لە هەردوو بەشەكەی تر. چوارەم ئابووریی رابەرایەتی.

كۆمەڵگەی مەدەنی
دوو خاڵی گرنگ كرۆكی كۆمەڵگەی مەدەنی  پێكدەهێنێ و ئەوانیش رۆڵی تاكو مافی تاك لەگەڵ بازاڕ و ئابووریی ئازاد یان ئابووریی لیبراڵیزم، كە دواتر لە سەدەی هەژدەیەمدا (هیگڵ) ناوینا كۆمەڵگەی مەدەنی، كە بەڕای (تۆماس هۆبز) كۆمەڵگەی مەدەنی كۆمەڵگەی بازاڕ و ململانێی كوێرانەیە لەسەر قازانج و بەدەستهێنانی بەرژەوەندییەكان و جەنگەڵی ململانێ كردنە، كە جگە لە بوونی دەوڵەت  هیچی تر  لە كۆمەڵگەی سروشتی جیای ناكاتەوە. 
د. نەبیل راغب پێیوایە، گڵۆباڵیزم تەنها لە سۆنگەی سیستمی ئابووری و سیاسییەوە كاریگەریی نابێت، چونكە گڵۆباڵیزم چەندین وێستگەی هەیە و هزرێكی سیاسی، ئابووری، كەلتوری دەگەیەنێت بە جیهان، نووسەری  ئەمریكیش (تۆماس فریدمان) پێیوایە زاڵبوونی رۆڵی بازاڕە دراوییەكانی جیهان (بۆرسە) بە تایبەتی بۆرسەكانی (نیویۆرك، تۆكیۆ، فرانكفۆرت، لەندەن و پاریس)، ئەم بۆرسانە كاریگەری گەورەیان بەسەر چارەنووسی مرۆڤایەتییەوە دەبێت و باڵانسی نێوان تاك و دەوڵەت وەكو جاران نامێنێت و زیاتر بە شانسی تاك دەشكێتەوە.

مارکس پێشبینی کردبوو
ئەوەی شایانی باسكردن بێت، ماركس پێش سەدو پەنجا ساڵ پێشبینی سروشت و خەسڵەتی  ئابووری و بازاڕی جیهانی سەرەتاكانی سەدەی 21ی كردووە، ئەوەش بە پشتبەستن بە شیكاری كۆمەڵگەی بۆرژوازی و شیکاریی لێکەوتە و دەرهاویشتەکانی سیستمی سەرمایەداری، هەر بۆیە جێگەی سەرسوڕمان نییە كە سەرمایەدارە زیرەكەكان بە تایبەتی لە كەرتی دارایی بە جیهانیبوودا گرنگی بە ماركس بدەن، ساڵی (2003) گۆڤاری (Nouvele Observateur)ی فەڕەنسی لە ژێر تایتڵی (بیرمەندی هەزارەی سێیەم)دا ژمارەیەكی تەواوی بۆ ماركس تەرخان كرد، پاش ساڵێك لەوە لە راپرسییەكدا سەبارەت بە گرنگترین كەسێتی ئەڵمانی بە درێژایی سەردەمەكان، کە كەناڵی (ZDF)ی ئەڵمانی سەرپەرشتی دەكرد، كارڵ ماركس زیاتر لە نیو ملیۆن دەنگی بەدەست هێناو لە پلەی یەكەمدا بوو.

سەرچاوەكان:
-لیبراڵیزم، سەرەتاكانی دەركەوتن و گەشەكردنی، عەبدولڕەحیم حەمایل، و: ئاسۆ جەمال، چاودێر ژمارە 297، 30/7/2016
-فەلسەفە و دەروونشیكاری لای ئەریك فرۆم، كۆمەڵێك نووسەر، و: رێبین رەسوڵ ئیسماعیل، چاپخانەی سەردەم، 2022 سلێمانی.
-مێژوو لە نێوان كۆمەڵی چینایەتی و كۆمەڵی بێ چیندا، هاوڕێ عەبدوڵڵا، روانگەو رەخنە، ژمارە 362، 23/10/2017
-دیموكراسی و چەپ، گلان و راسان، مەلا بەختیار، چاپخانەی كارۆ، 2012 سلیمانی.
-د.عەلی وەردی، داكۆكی لە خۆی دەكات، و: نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، دەزگای رۆشنبیری جەمال عیرفان 2020 سلیمانی.
-رۆح و پارە، پیتەر سلۆتەر دایك و تۆماس  ماخۆ، و: بەكر عەلی 
-پلاتۆن نوێنەری ئەوروپای پیر، گۆڤاری مەدەنیەت، ئیسماعیل حمە ئەمین، ژمارە 31 سلیمانی.