ئاده‌م سمیس
له عه‌ره‌بییه‌وه: ره‌مزی میره‌كانی
گومانی تێدا نییه كه تاكه‌كان سه‌رمایه‌كانیان ده‌خه‌نه خزمه‌تی پیشه‌سازیی ناوخۆییه‌وه، هه‌وڵی زۆریش به مه‌ستی ئاراسته‌كردنی ئه‌و پیشه‌سازییه ده‌ده‌ن، به ئومێدی ئه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كه‌ی زۆرترین به‌های هه‌بێت. به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی بریتییه له: زیادكردنی شتێك بۆ بابه‌تێك، یان توخمێك كه ئه‌و پیشه‌سازییه‌ی له‌سه‌ر به‌نده یاخود تێیدا به‌كارهاتووه، بڕی قازانجی خاوه‌نكاره‌كه‌ش هاوتا ده‌بێت له‌گه‌ڵ به‌های به‌رهه‌مه‌كه‌یدا، جا زۆر بێت یان كه‌م.
به‌ڵام خه‌ڵكی سه‌رمایه‌كانیان ته‌نها له پێناوی قازانجدا ده‌خه‌نه‌گه‌ڕ، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌شه كه هه‌وڵی به‌رده‌وام ده‌ده‌ن سه‌رمایه‌كه‌یان بخه‌نه ئه‌و پیشه‌سازییه‌وه، كه به‌رهه‌مه‌كه‌ی زۆرترین به‌های ده‌بێت، یان كه ده‌كرێت بگۆڕدرێته‌وه به زۆرترین بڕی گونجاو، له پاره یان كه‌لوپه‌لی دیكه، به‌ڵام زۆربه‌ی جار بڕی ده‌ستكه‌وتی ساڵانه‌ی هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك به ته‌واوه‌تی یه‌كسان ده‌بێت له‌گه‌ڵ به‌های له‌باری ئاڵوگۆڕی سه‌رجه‌می به‌رهه‌می ساڵانه‌ی پیشه‌سازییه‌كه‌ی، یاخود روونتر بڵێین یه‌كسان ده‌بێت به‌و به‌هایه‌ی له‌باره بۆ ئاڵوگۆڕكردن.
پیشه‌سازیی ناوخۆیی
هه‌روه‌ك چۆن هه‌موو تاكه‌كان هه‌وڵی زۆر ده‌ده‌ن، كه سه‌رمایه‌كانیان بخه‌نه خزمه‌تی پیشه‌سازیی ناوخۆییه‌وه و ئاراسته‌كردنی ئه‌و پیشه‌سازییه كه ده‌شێت به‌رهه‌مه‌كه‌ی زۆرترین به‌های له‌باری هه‌بێت، به هه‌مان شێوه‌ش پێویسته تاكه‌كان تا له توانایاندایه، هه‌وڵی زیادكردنی داهاتی ساڵانه‌ی كۆمه‌ڵگه بده‌ن تا به‌رزترین ئاست. له‌و نێوانه‌دا ئه‌و كه‌سه نایه‌وێت تێكڕای قازانجی گشتی زیاد بكات، ئه‌و ئاگاداری ئه‌وه نییه چ زیاده‌یه‌ك پێشكه‌ش ده‌كات، ئه‌و كه‌سه هه‌وڵی پاراستنی ئاسایش و سه‌لامه‌تیی خۆی ده‌دات، ئه‌ویش له رێگه‌ی به‌باشتر زانینی یارمه‌تیدانی پیشه‌سازیی ناوخۆیی له به‌رامبه‌ر پیشه‌سازیی بیانیدا.
له كاتی ئاراسته‌كردنی ئه‌و پیشه‌سازییه ناوخۆییه‌شدا، به شێوازێك كه به‌های به‌رهه‌مهێنانی تا به‌رزترین ئاست زیاد بكات، ئه‌و كه‌سه به‌م كاره ته‌نها خه‌می به‌رژه‌وه‌ندی و قازانجی تاكه‌كه‌سیی خۆیه‌تی. ئه‌و كه‌سه له‌م باره‌دا (یاخود له زۆربه‌ی باره‌كانی تردا) به چه‌ند ده‌ستێكی نهێنی به‌ڕێوەده‌برێت، كه ئامانجێك یان مه‌به‌ستێكیان هه‌یه، یان ئامانجێكه كه هه‌رگیز به‌شێك نه‌بووه له ئامانجی ئه‌و تاكه‌كه‌سه، ئه‌و راستییه‌ش، كه به‌رژه‌وه‌ندیی كۆمه‌ڵگه به‌شێك نه‌بووه له ئامانجی ئه‌و كه‌سه، هیچ زیانێك به كۆمه‌ڵگه ناگه‌یه‌نێت، چونكه ئه‌و له رێگه‌ی كۆششكردنییه‌وه له پێناوی به‌رژه‌وه‌ندیی تایبه‌تی خۆیدا زۆربه‌ی كات قازانجی كۆمه‌ڵگه زیاتر ده‌كات، وه‌كو ئه‌وه‌ی به مه‌به‌ست ویستبێتی په‌ره‌ی پێبدات.
له سیاسه‌تمه‌داره‌كان باشتره
هه‌رگیز نه‌بووه شتێكی جوان و باش له كاری ئه‌وانه كه‌وتبێته‌وه، كه بازرگانیی له پێناوی به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا ده‌كه‌ن. ئه‌مه زۆرله‌خۆكردنێكی ناباوه له نێو بازرگانه‌كاندا و به ته‌نها پێویستمان به چه‌ند وشه‌یه‌ك هه‌یه، تا وایان لێبكه‌ین وازی لێبێنن.
هه‌موو تاكێك له پێگه‌ی خۆیه‌وه، ده‌توانێت به شێوه‌یه‌كی ئاشكرا ده‌ستنیشانی ئه‌و پیشه‌سازییه ناوخۆییه بكات، كه سه‌رمایه‌كه‌ی تێدا ده‌خاته‌گه‌ڕ و قازانجی پێ ده‌گه‌یه‌نێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی رێی تێده‌چێت به‌رهه‌می ئه‌و پیشه‌سازییه به‌رزترین به‌های هه‌بێت، له‌و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌شیدا له سیاسه‌تمه‌دار و پیاوانی یاسا باشتر ده‌بێت ئه‌گه‌ر داوای راوێژی لێكرا، له‌به‌رمبه‌ردا ئه‌گه‌ر سیاسه‌تمه‌دار بیه‌وێت كه‌رتی تایبه‌ت ئاراسته‌بكات، به ئاراسته‌ی ئه‌و شێوه‌یه‌ی كه خه‌ڵك سه‌رمایه‌كانیان بخه‌نه‌گه‌ڕ، به ته‌نها خۆی به‌و مه‌سه‌لانه‌وه ماندوو ناكات، كه پێویستیان به بایه‌خپێدانه، به‌ڵكو ده‌سه‌ڵاتێك ده‌به‌خشێته خۆی، كه به‌ته‌نها له‌لایه‌ن تاكه‌كانه‌وه متمانه‌ی پێده‌كرێت، نه‌وه‌كو له‌لایه‌ن هیچ په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌نێكی پیرانه‌وه، ئه‌وه‌ش ده‌سه‌ڵاتێكه كه ده‌كرێت یه‌كجار مه‌ترسیداربێت، ئه‌گه‌ر بكه‌وێته ده‌ستی پیاوێك، كه ئه‌وه‌نده گه‌مژه‌یی و ئازایه‌تی هه‌بێت، تا وای لێبكات هه‌ست بكات له توانایدایه ئه‌و كاره بكات.
كڕین و فرۆشی نێوان وڵاتان
قازانجی نه‌ته‌وه‌یه‌ك له بازرگانیدا له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌كانی تر له‌وه‌دایه كه بتوانێت به هه‌رزانترین نرخی له‌بار بكڕێت و به گرانترین نرخی له‌بار بفرۆشێت، به‌م پێیه‌ش وه‌ك بازرگانی لێدێت، له په‌یوه‌ندی به خه‌ڵكه جیاوازه‌كانه‌وه، كه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كات. به‌ڵام رێی تێده‌چێت كه به نرخێكی هه‌رزان بكڕێت، كاتێك هانی هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان ده‌دات، بۆ ئازادیی ته‌واوی بازرگانیی، تا بتوانن ئه‌و كه‌لوپه‌لانه هاورده بكه‌ن، كه خۆیان نه‌یانتوانیوه له ناوخۆدا به‌رهه‌می بهێنن.
له‌هه‌مان كاتیشدا و به هه‌مان هۆكار، زۆر له‌باره نرخ به‌رز بكاته‌وه، كاتێك بازاڕه‌كان جمه‌یان دێت، له زۆرترین ژماره‌ی له‌باری به‌شداربوان، كاتێك دوو ناوچه بازرگانی ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ یه‌كتردا، ئه‌و رێبازه وای بۆده‌چێت، كه ئه‌گه‌ر هاوسه‌نگی بازرگانیی دادپه‌روه‌رانه بێت، به‌و پێیه هیچ كامێكیان زه‌ره‌ر و قازانج ناكه‌ن. ئه‌گه‌ر تای ته‌رازووه‌كه به‌لای یه‌كێكیاندا چوو، ئه‌وه مانای وایه، لایه‌كیان قازانج ده‌كات و لایه‌كی تریش زه‌ره‌ر، ئه‌ویش به هاوگونجاوی له‌گه‌ڵ لاربوونه‌وه‌ی ته‌رازوه‌كه له ئاستی ناوه‌ڕاستدا. هه‌ردوو گریمانه‌كه‌ش هه‌ڵه‌ن. ئه‌و بازرگانیانه‌ی كه له رێگه‌ی حكومه‌ته‌وه ده‌كرێن و قۆرخكراون، ده‌كرێت ببنه مایه‌ی زیان بۆ ئه‌و وڵاته‌ی كه ئه‌و بازرگانییه‌ی دامه‌زراندووه له پێناوی به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیدا.
به‌ڵام بازرگانیی دوور له هێز و كۆتوبه‌ند، كه به شێوه‌یه‌كی سروشتی و سیستماتیكی جێبه‌جێده‌كرێت له نێوان دوو وڵاتدا، ده‌كرێت به‌رده‌وام سوودبه‌خش بێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بێتو یه‌كسانییش نه‌بێت له نێوان هه‌ردوولادا.
به چاوی ئیره‌ییه‌وه ده‌ڕوانن
به هه‌ڵسه‌نگاندنێكی له‌و جۆره، نه‌ته‌وه‌كان فێری ئه‌وه بوون، كه به‌رژه‌وه‌ندییان له هه‌ژاركردنی وڵاته دراوسێكانیاندایه. ئه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنه وایكردووه، نه‌ته‌وه‌كان به چاوی ئیرەییەوە بڕواننه گه‌شه و خۆشگوزه‌رانی نه‌ته‌وه‌كانی تر، كه مامه‌ڵه‌ی بازرگانییان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها قازانجكردنی ئه‌و وڵاتانه‌ش، به زیانی خۆیان ده‌زانن.
بازرگانیكردنی نێوان وڵاتان كه پێویسته سروشتی بێت، وه‌كو بازرگانیی نێوان تاكه‌كه‌سه‌كان وایه (كه وا چاوه‌ڕوان ده‌كرێت یه‌كێتی و هاوڕێیه‌تی لێ بكه‌وێته‌وه) به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه، بۆته خاكێكی به‌پیت بۆ ململانێی و دوژمنایه‌تی.
چاوتێبڕینی گه‌وره‌ی پاشا و وه‌زیره‌كانی ئه‌وروپا له سه‌ده‌ی رابردوو و ئێستادا، كوشنده‌تر و زیانبه‌خشتر نه‌بووه له به‌خیلی و ئیره‌یی بێتامی بازرگان و پیشه‌وه‌ره‌كان. سته‌مكاریی و توندوتیژیی سه‌ركرده‌كان شه‌ڕانگێزییه‌كه، كه هاوته‌مه‌نی مرۆڤایه‌تییه، ئه‌وه‌شی كه زۆر مایه‌ی خه‌مه ئه‌وه‌یه، چاره‌سه‌رێك نه‌بێت بۆ سروشتی په‌یوه‌ندیی مرۆیی، به‌ڵام چاوتێبڕینی قێزه‌ون و گیانی قۆرخكردنی نێو بازرگان و پیشه‌وه‌ركان، كه به هیچ شێوه‌یه‌ك سه‌ركرده‌ی مرۆڤایه‌تی نین و ناشبن، راست ناكرێته‌وه و چاره‌سه‌ری نییه و رێگه‌ی پێناگیرێت، له‌وه‌ی كه چیتر ئارامی خه‌ڵكانی تر نه‌ورووژێنن.
پێویست به سه‌لماندن ناكات
ئه‌و شته ته‌نها له رێگه‌ی بازرگان و پیشه‌وه‌ركان خۆیانه‌وه دێته‌دی. گیانی قۆرخكردن كه له بنه‌چه‌وه ئه‌م رێبازه‌ی هێناوه‌ته بوون و بڵاوی كردۆته‌وه، جێگه‌ی گومان نییه، ئه‌وانه‌شی كه وه‌كو وانه وتوویانه‌ته‌وه و له سه‌رتاوه بانگه‌شه‌یان بۆ كردووه، بێگومان كه ئه‌وانه ده‌به‌نگن، به هه‌مان شێوه‌ی ئه‌وانه‌ی كه په‌سه‌ندیان كردووه و بڕوایان پێهێناوه. هه‌ر وڵاتێك بگریت، به‌رژه‌وه‌ندیی زۆرینه‌ی دانیشتوانه‌كه‌ی له‌وه‌دایه، كه توانایان هه‌بێت هه‌موو شتێك به هه‌رزانترین نرخی له‌بار بكڕن (كه پێویستیشه به‌رده‌وام وا بێت)، ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ش ئه‌وه‌نده روونه، كه ده‌بێته گاڵته‌جاڕی، ئه‌گه‌ر هه‌وڵی ئه‌وه بده‌ین راستییه‌كه‌ی بسه‌لمێنین و هیچ بواری ئه‌وه‌ی تێدا نییه گومانی لێ بكه‌ین، مه‌گه‌ر بازرگان و پیشه‌وه‌ره لایه‌نگره‌كان بیانه‌وێت بیشێوینن.
به‌رژه‌وه‌ندیی ئه‌وان له‌م باره‌دا به ته‌واوه‌تی دژی به‌رژه‌وه‌ندیی زۆربه‌ی خه‌ڵكه‌كه‌یه.
به‌هه‌رحاڵ، سه‌رباری ئه‌وه‌ی كه ده‌وڵه‌مه‌ندی و سامانداریی ده‌وڵه‌تانی دراوسێ مایه‌ی مه‌ترسی گه‌وره‌یه له جه‌نگ و سیاسه‌تدا، به‌ڵام له رووی بازرگانییه‌وه زۆر زۆر به‌سووده. له كاتی دوژمانكاریدا، ده‌كرێت سه‌روه‌ت و سامان وا له دوژمنه‌كانمان بكات، بتوانن چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی و سوپای به‌هێز و به‌تواناتر له‌وانه‌ی ئێمه بهێننه مه‌یدان. به‌ڵام له كاتی ئاشتی و بازرگانییدا، ده‌بێت وایان لێ بكات، كه‌لوپه‌له‌كانیانمان له‌گه‌ڵ ئاڵوگۆڕ بكه‌ن به نرخێكی به‌رز، ده‌بنه بازاڕێكی باشتریش، بۆ به‌رهه‌مه پیشه‌سازییه راسته‌وخۆكانمان، یان هه‌ر شتێكی دیكه، كه ده‌كرێت بكڕدرێت له‌گه‌ڵ ئه‌و به‌رهه‌مانه‌دا. هه‌روه‌كو چۆن ده‌وڵه‌مه‌ندێك ده‌بێته كڕیارێكی باشتر له‌لای خاوه‌ن پیشه‌كان و له هه‌ژارێك بره‌وی زیاتره، وڵاتانی ده‌وڵه‌مه‌ندیش به هه‌مان شێوه‌ن.
سه‌رچاوه:
http://chiraiazadi.org
