توندوتیژی دژی ژنان كەی دەبێتە پرسی هەموان؟

راپۆرتی/ ئەسرین محەمەد 

رۆژی 17 ی دیسەمبەری ساڵی 1993 رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، رۆژی 25 نۆڤەمبەری هەموو ساڵێک کە رۆژی کوشتنی خوشکانی میراباڵە، وەک رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان راگەیاند.
مێژووی 25ی نۆڤەمبەر
لە رۆژی 25ی نۆڤەمبەری ساڵی 1960 لە وڵاتی دۆمێنیكان (پاتریا، مینروا، ماریا ترێزا) كە بە خوشكانی میراباڵ ناوبانگیان دەركردبوو، لەلایەن دەست و پێوەندەكانی دیكتاتۆری دۆمێنیکانەوە كوژران. ئەم سێ خوشكە و مێردەكانیان لە خەباتگێڕانی دژ بە رژێمی دیکتاتۆری ئەوکاتی دۆمێنیکان بوون، هەرسێكیان نموونەی بەرزی خەبات و خۆڕاگری بوون لە ماوەی خەباتیاندا هەر یەکەیان چەندینجار كەوتبوونە بەندیخانە.
له‌ مانگی یه‌كی ساڵی 1960 پاتریا، سەرۆكایەتی کۆبوونەوەیەکی کرد كە دواتر بوو بە هەوێنی بزوتنەوەی نهێنی 14ی 6 ی 1960. دوو خوشكەكەی دیكەشی بوون بە ئەندامی ئەو بزووتنەوەیە. تێكۆشەرانی ئەم بزووتنەوە نهێنییە لە سەرانسەری وڵاتدا راوەدو دەنران، لە 25 ی نۆڤەمبەری 1960دا خوشكانی میراباڵ، لە كاتێكدا بۆ بینینی مێردە بەندكراوەكانیان بران، بە دەستی بەكرێگیراوان و فەرمانی راستەوخۆی سەرۆکی ئەوکاتی دۆمێنیکان رافائیل ترۆجیلۆ كوژران. ئەو تاوانە بووە هۆی توڕەیی و بێزاری گشتی خەڵك و یەكێك لە هۆكارەكانی بەرەوپێشبردنی خەبات بە دژی دیكتاتۆریی سەرۆکی دۆمێنیكان.
ساڵێك دوای كوشتنیان حكومەتی رافائیل ترۆجیلۆ كۆتایی پێهات و خوشكانی میراباڵ كە نازناوی (پەپوولە لەبیرنەكراوەكان)یان پێدراوە، بوون بە سیمبولی خۆڕاگری و خەبات دژی ستەم بەرامبەر ژنان.
بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لە هەرێم
رۆژی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان هەڵمەتێکی گشتگیرە و لە سەرتاسەری جیهاندا بۆ ماوەی 16 رۆژ بەردەوام دەبێت، لە هەرێمی کوردستانیش بە گرنگییەوە کاری لەسەر دەکرێت و لەو ماوەیەدا چەندین وۆرکشۆپ و هەڵمەتی‌ هۆشیارکردنەوە لە شار و شارۆچکە جیاوازەکان بەڕێوەدەچێت و داوا دەکرێت چیتر ژنان لە رووی‌ جەستەیی و دەروونییەوە ئازار نەدرێن هەر لەو چوارچێوەیەدا ئەمساڵ لە سلێمانی دیدارێک بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان بەڕێوەچوو.
لە دیدارەکە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران لە وتارێكدا رایگەیاند، بە داخەوە تائێستا پرسی توندوتیژی دژی ژنان لەلای بەشێكی بەرچاوی كۆمەڵگە و تەنانەت بەشێك لە نوخبەی سیاسی و رۆشنبیری پرسێكی پەراوێز خراوە.
وتیشی، پرسی توندوتیژی دژی ژنان بە تەنها بە حكومەت و رێكخراوەكان چارەسەر نابێت، دەبێت ئەم پرسە ببێتە پرسی هەموان و پێویستی بە كاری پێكەوەیی لەنێوان حكومەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و چالاكوانان و رۆژنامەنوسان و نوسەران و رۆشنبیران و مامۆستایانی ئایینی و هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگە هەیە.
قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆک وەزیران جەختیكردەوە، دەبێت هەموان پێكەوە لە بچووكترین كێشەی بەردەم ژنان و كچان هاودەنگ بن تا دەگاتە گەورەترینیان كە كوشتنی بەناو شەرەفە و بەیەكەوە و بە یەك دەنگ بڵێین: هیچ شەرەفێك لە ژن كوشتندا نییە.

 قوباد تاڵەبانی: تائێستا پرسی توندوتیژی دژی ژنان لەلای بەشێكی بەرچاوی كۆمەڵگە و تەنانەت بەشێك لە نوخبەی سیاسی و رۆشنبیری پرسێكی پەراوێز خراوە

پەیامی یەکێتی ژنان
هاوکات یەکێتی ژنانی کوردستان لە پەیامێکدا رایگەیاند، لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بوونی یاسایەكی تایبەت بە توندوتیژی ‌و كۆمەڵێک دامودەزگای حكومی ‌و كاری بەردەوامی رێكخراوەكان، دیاردەی توندوتیژی بەرامبەر ژنان بە هەموو شێوەكانیەوە وەك كوشتن‌، توندوتیژی جەستەیی، سێكسی، دەروونی ‌و هەراسانكردنی ژنان بەدی دەكرێت‌.
ئاماژە بەوەشکراوە، هەڵمەتی 16 رۆژەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی كۆدەنگییەكی جیهانییە لەسەر ئەم پرسە‌ و پێداچوونەوە ‌و دانانی یاسا‌ و رێساكانە بۆ كەمكردنەوەی، بۆیە دەبێت ژنان ‌و پیاوانی یەكسانی خواز تێبكۆشن ‌و هەوڵەكانیان چڕتر بكەنەوە بۆ فشاركردن لەسەر حكومەت ‌و دەسەڵات، بۆ داڕشتنەوەی بەرنامەی خوێندن ‌و پەروەردەیەكی نوێی هاوچەرخ دوور لە جیاوازی، لەسەر بنەمای جۆری كۆمەڵایەتی ‌و رەخساندنی هەلومەرجی لەبار بۆ بەشداری ژنان لە هەموو كایە سیاسی ‌و كۆمەڵایەتییەكاندا ‌و گەیشتنیان بە ناوەندی بڕیار ‌و كاركردن بە یاسا هەمواركراوەكان، لەپێناو بەدیهێنانی ئاشتی كۆمەڵایەتی ‌و دادپەروەری لە كۆمەڵەكەماندا.
ئامارەکانی توندوتیژی
بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ژنان لەگەڵ ئەوەی لە سەرەتای ئەمساڵەوە بڵاوکردنەوەی ئاماری توندوتیژییەکانی راگرتووە، بەڵام لە ئاماری ساڵی رابردوویدا رایگەیاند، تەنها لەساڵی 2022 دا لە هەرێمی کوردستان 44 ژن کوژراون.
فێنک شەفیق بەڕێوەبەری گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان رایگەیاند، هەر لە ساڵی 2022  دا 15 هەزار و 897 کەیسی توندوتیژی خێزانی لە بەڕێوەبەرایەتییەکەیان تۆمارکراوە، لەو رێژەیە 10 هەزار و 160 کەیسیان توندوتیژی بەرامبەر ژنان بووە و پێنج هەزار 459 کەیسیش تایبەت بە خێزان بووە.
لە بارەی شێواز و جۆرەکانی توندوتیژی بەڕێوەبەری گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان وتی، ساڵ دوای ساڵ جۆرەکان و شێوازەکانی توندوتیژی کردن گۆڕانکارییان بەسەردا دێت و ئاماری توندوتیژییەکان لە ساڵی 2022 دا بەم شێوەیە بوون.
*توندوتیژی جەستەیی (لێدان) سێ هەزار و 515 حاڵەت.
*شەڕكردن سێ هەزار و 403 حاڵەت.
*هەڕەشەکردن و هەراسانکردنی ژنان دوو هەزار و 659 حاڵەت.
*ناپاکی هاوسەری 539 حاڵەت.
*توندوتیژی زارەکی 420 حاڵەت.
*فڵێکردن و هەڵخەڵەتاندن 267 حاڵەت.
*بوختانکردن 244 حاڵەت.
*کردنە دەرەوەی ژن لە ماڵ 432 حاڵەت.
لە دوای راگەیاندنی ئەم ئامارانەوە، بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان کە بەڕێوەبەرایەتییەکی فەرمی تایبەتمەندە بەو بوارە بە پاساوی رێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی رووداوەکان و زیادبوونی توندوتیژییەکان، بڵاوکردنەوەی ئامارەکانی توندوتیژی راگرتووە.
هۆکارەکانی بەردەوامی توندوتیژی
ئەوە لە کاتێکدایە توندوتیژییەکان بەردەوامن بەرامبەر ژنان، ساڵانە جۆری توندوتیژییەکانیش گۆڕانکارییان بەسەردا دێت، هۆكارەکانی وەك قەیرانی ئابووری، سیاسی، بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری، خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن و پاڵنەرە دەروونییەكان وایانكردووە توندوتیژییەکان بەردەوام بن.
پارێزەر شەهێن عەبدوڵا دەڵێت، کۆمەڵێک هۆکار هەیە دەبنە هۆی بەردەوامی و دووبارەبوونەوەی توندوتیژییەکان بەرامبەر ژنان و دروستبوونی ئاژاوە لەناو خێزاندا لەوانە بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و سۆشیاڵ میدیا بە هەڵە کە هۆکاری سەرەکین، لەگەڵ نەبوونی هۆشیارییەکی تەواو لەلایەن تاکەکانی کۆمەڵگەوە.
وتیشی، بەپێی ئەو کەیسانەی لە دادگاکاندا هەیە، بڵاوبوونەوەی سۆشیاڵ میدیا بەبێ ئامادەکاری بە رێژەیەکی زۆر لەناو کۆمەڵگەدا و بەکارهێنانی بە هۆشیارییەکی کەمەوە وایکردووە ببێتە هۆکاری سەرەکی توندوتیژی بەرامبەر ژنان.
بەردەوامی توندوتیژییەکان لە جیهاندا و بەتایبەت ئەو وڵاتانەی شەڕیان تێدایە بووەتە جێی سەرنجی هەموان، لە راپۆرتێکدا ماڵپەڕی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان نووسیویەتی، %40ی ژنان لە جیهاندا لە مافەکانی منداڵبوونی تەندروست، مافە مەدەنی و سیاسییەکان، مافی رێگریکردن لە منداڵبوون بێبەشن و رووبەڕووی دەستدرێژی سێکسی دەبنەوە.
ماڵپەڕی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژەی بەوەشکردووە، ژنان %49,7 ی دانیشتوانی جیهان پێکدەهێنن لەگەڵ ئەوەشدا رایان پشتگوێ دەخرێت بەمەش نیوەی دانیشتوانی زەوی پەراوێز دەخرێن و بۆچوونیان بەهەند وەرناگیرێت، کە دەبێتە هۆی ئەوەی ئارامی و خۆشگوزەرانی بەرقەرار نەبێت.