گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا دوای COP29

ئا: مەعروف مەجید

بڕیارە كۆنفرانسی COP29 لە ئازەربایجان لە تشرینی دووەمی 2024 بەڕێوەبچێت و پرسەكانی پەیوەندیدار بە بیابانبوون و وشەكەساڵی چارەسەر بكرێن. 
 كۆنفرانسی وڵاتانی ئەندام لە رێكەوتننامەی چوارچێوەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ گۆڕانی كەشوهەوا (COP28) كە بەمدواییانەدا بۆ ماوەی دوو هەفتەدا لە ئیمارات بەڕێوەچوو، لیستی دەستكەوتە بێ وێنەكانی مێژووی كۆنفرانسەكەی بەدەستهێنا.
پلەی گەرما كۆنترۆڵ دەكرێت
 لە كۆنفرانسەكەدا، 28 بڕیار درا كە دیارترینیان باس لە رۆڵی سووتەمەنی بەردینی دەکات کە راستەوخۆ لە بڕیارنامەی دەقی COP28دا هاتووە و بەپێی راپۆرتی رۆژنامەی (The National) بە گرنگترین دەستكەوت لە کاریگەریی كەشوهەوای جیهاندا دادەنرێت لە دوای رێكەوتنی پاریس لە ساڵی 2015. 
هەروەها جەخت لەسەر پێویستی كاركردن بۆ كۆنترۆڵكردنی تێكڕای بەرزبوونەوەی پلەی گەرمیی جیهان بۆ 1.5 پلەی سەدی كرایەوە، بۆئەوەی لە كاریگەرییە نەرێنییەكانی زیاتری گۆڕانی كەشوهەوا دوور بكەونەوە.
 بڕی 85 ملیار دۆلار بۆ پرسی كەشوهەوا تەرخان دەكرێت 
لە دەستكەوتە دیارەكانی كۆنفرانسەكەدا، خستنەڕووی سندوقی دارایی كەشوهەوای ئەلتێرا بوو لەلایەن ئیماراتەوە بە سەرمایەی 30 ملیار دۆلار، ئەمە جگەلەوەی كۆنفرانسەكە زیاتر لە 85 ملیار دۆلاری بۆ سندوقی دارایی بۆ پرسی كەشوهەوا كۆكردەوە.
خاڵێكی گرنگ لە كۆنفرانسەكەدا ئەوە بوو كە زیاتر لە 80 هەزار كەس بۆ بەشداری لەو كۆنفرانسە ناویان تۆمار كردبوو. 
هەروەها رێكەوتنێك كرا كە داوای گواستنەوە لە بەكارهێنانی سووتەمەنی بەردینی لە سیستمی وزەدا كرد، بە شێوەیەكی دادپەروەرانە، بۆ بەدەستهێنانی سفری پاكی دەردانی گازی ژەهراوی تا ساڵی 2050. 
سندوقێك بۆ زیانلێكەوتوان دامەزرا 
چالاككردنی «سندوقی زیان و زیانلێكەوتووان» لە یەكەم رۆژی لووتكەكەدا هێزی زۆری بەو دانوستانانە بەخشی كە لە «COP28» بەڕێوەچوو، ئاماژەی بەوەدا كە لە كۆپی 28» دامەزراوە و هەوڵدەدات یارمەتی وڵاتانی لاواز بدات بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كاریگەرییە توندەكان لە گۆڕانی كەشوهەوا. دواتر وڵاتانی بەشداربوو دەستبەجێ هەوڵەكانی خۆیان چڕكردەوە و بەشدارییان لە سندوقەكەدا كرد و تائێستا بەڵێنی 792 ملیۆن دۆلار بۆ سندوقەكە دراوە. 
رەخنە لە وڵاتانی دەوڵەمەند 
لە كۆنفرانسی COP2دا داوای پاڵپشتی دارایی خێرا كرا لەلایەن وڵاتانی دەوڵەمەندەوە و رەخنەشیان لێگیرا كە بۆچی وڵاتانی دەوڵەمەند نەیانتوانیوە بەڵێنەكانیان جێبەجێ بكەن كە ساڵانێكە بەڵێنیان دابوو كە بە بڕی 100 ملیار دۆلار جێبەجێی بكەن؟! 
 لەئەنجامی دانوستانەكاندا، وڵاتان داوای زیادكردنی سێ هێندەكردنی سەرچاوەی وزەی نوێبوونەوە و دوو هێندەكردنی كارایی وزەیان تا ساڵی 2025 كرد، هەروەها داوای لووتكەی دەردانی گازی ژەهراوییان كرد تا ساڵی 2025 و ئامانجێكی جیهانی بۆ رێگریكردن لە بڕینی دارستانەكان تا ساڵی 2023 خرایەڕوو.  

بەڵێنەكانی ئیمارات سەبارەت بە كردەوەی كەشوهەوا
1-  ئیمارات هەوڵی داوە لەڕێگەی 11 دەستپێشخەریی گرنگەوە لەسەر بابەتەكانی وەك سیستمی خۆراك، تەندروستی، بێکاریگەرکردنی پیشەسازییە قورسەكانی دەردانی كاربۆن و هاندانی كۆمپانیاكانی نەوت و گاز بۆ كەمكردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی، هەنگاوەكانی كەشوهەوا بباتە پێشەوە.
2-  بۆ نموونە 159 وڵات جاڕنامەی ئیماراتیان لەبارەی كشتوكاڵ و خۆراك و كەشوهەواوە پشتڕاست كردۆتەوە و داوایان لێدەكەن خۆراك بخەنە دڵی كارنامەی كەشوهەوا لە رێگەی گرێدانی سیاسەتە كشتوكاڵییەكانیان بە پلانە نیشتمانییەكانیان بۆ هەڵدانی گازی ژەهراوی و جۆراوجۆری زیندوو.
كۆپی 28 یەكەم مەترسی كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا لەسەر تەندروستی پێشكەشكرد و بەیاننامەی ئیمارات لەسەر ئەم بابەتە لەلایەن 144 وڵاتەوە پەسەندكرا و جەختی لەسەر پێویستی روبەڕوبوونەوەی پەیوەندیی نێوان گۆڕانی كەشوهەوا و تەندروستی كردەوە.
3- بەڵێنەكانی دیكە سەبارەت بە كارایی وزە، هایدرۆجین، میتانی، دارایی كەشوهەوا، سیستمی ساردكردنەوە و بوژانەوە و ئاشتی (كە وڵاتان و كۆمەڵگە ناسك و زیانلێكەوتووەكانی ململانێ زیاتر خۆڕاگر بن بەرامبەر گۆڕانی كەشوهەوا) پشتگیرییەكی بەرفراوانیان وەرگرت.
دوای COP28 چی دێت؟
ئیمارات، ئازەربایجان و بەرازیل - وەك وڵاتانی میوانداری  COP29، COP28  و COP30 بە رێكەوت - پێكەوە كاردەكەن لەسەر «نەخشەڕێگایەك بۆ ئەركی 1.5 پلەی سەدی» بۆ پاڵنانی بەرەو گەیشتن بە ئامانجە گەورەكان لەو پلانە نیشتمانییانە.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، بڕیارە دانوستانەكانی كۆنفرانسی COP29 لە ئازەربایجان كە بڕیارە لە تشرینی دووەمی 2024 بەڕێوەبچێت، تیشك بخرێتە سەر كۆكردنەوەی بودجەی پێویست بۆ گۆڕینی دیدگای COP28 بۆ راستی.
ئامانجی سەرەكی كۆنفرانسی COP29 رێكەوتن دەبێت لەسەر ئامانجێكی نوێی دارایی بۆ وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، بەڵێنی پێشووی وڵاتانی دەوڵەمەند بۆ دەستەبەركردنی 100 ملیار دۆلار لە ساڵی 2009 رێكەوتنی لەسەر كرا، بەڵام ئەو سندوقانە لە گەیشتن بەم ئامانجە خاو بوون.
ئەو دەقەی كە لە COP28 رێكەوتنی لەسەر كراوە، داوای بەكارهێنانی COP29  وەك پلاتفۆرمێك بۆ یارمەتیدانی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ كاریگەرییەكانی كەشوهەوا پێش ئەوەی زۆر درەنگ بێت.
هەروەها بڕیارە لە ساڵی 2024دا پرسەكانی بیابانبوون و وشكەساڵی چارەسەر بكرێن، كە لە دانوستانە سەرەتاییەكانی هاوین لە شاری بۆن لە ئەڵمانیا پێش كۆبوونەوەی لووتكەی جیا لە سعودیە تاوتوێ بكرێت.
لە كۆنفرانسی COP30 لە بەرازیل، وڵاتان ئەركەكانیان لەسەر پلانە نیشتمانییەكانیان بۆ گواستنەوە بۆ وزەی سەوز رادەستی COP28 دەكەن.
* سەرۆكی رێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە