له فارسییه‌وه/ جه‌واد حه‌یده‌ری
كاتێك ئیمانوێل ماكرۆن سه‌رۆكی فه‌ره‌نسا له په‌راوێزی كۆبوونه‌وه‌كه‌ی پاریس بۆ پشتیوانیكردن له ئۆكرانیا، باسی له ئه‌گه‌ری ناردنی هێزی سه‌ربازیی له‌لایه‌ن وڵاتانی ئه‌وروپاوه بۆ ئۆكرانیا كرد، چاوه‌ڕوانی ئه‌وه ده‌كرا كه ئه‌و بیرۆكه‌یه له‌لایه‌ن نزیكترین هاوپه‌یمانه‌كانی فه‌ره‌نساش پێشوازی لێنه‌كرێت، بیرۆكه‌یه‌ك كه به باوه‌ڕی ده‌سه‌ڵاتدارانی روسیا ته‌نها كێشه و گرژییه‌كانی نێوان خۆرئاوا و خۆرهه‌ڵات زیاتر ده‌كات. رووداوه‌كان له ئه‌وروپا و ئاسیا له دوو ساڵی رابردوودا په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان ئه‌و دوو كیشوه‌ره‌ی ئاڵۆزتر كردووه، به شێوه‌یه‌ك كه له دوای كۆتاییهاتنی جه‌نگی سارد هه‌رگیز نیگه‌رانییه‌كان له‌باره‌ی مه‌ترسییه‌كانی روسیا بۆ سه‌ر وڵاتانی خۆرئاوایی ئه‌وه‌نده جدی نه‌بوون. ماكرۆن ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ری هێرشی سه‌ربازیی روسیای بۆ سه‌ر یه‌كێكی تر له وڵاتانی یه‌كێتیی ئه‌وروپا له ساڵانی داهاتوودا به مه‌حاڵ نه‌زانی، هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه یه‌كه‌م به‌رپرسی خۆرئاوایی و به به‌تایبه‌تی ئه‌وروپایی نییه كه پێی وابێت له ساڵانی داهاتوودا روسیا هێرش بكاته سه‌ر وڵاتێكی ئه‌وروپایی. دوای تێپه‌ڕبوونی دوو ساڵ به‌سه‌ر هه‌ڵگیرسانی جه‌نگ له نێوان روسیا و ئۆكرانیادا، نیگه‌رانییه‌كانی وڵاتانی ئه‌وروپا سه‌باره‌ت به پلانی داهاتووی روسیا دوای ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی له ئۆكرانیادا، زیادیان كردووه.
وه‌زیری به‌رگری دانیماركیش پێشتر هۆشداری دابوو كه له‌وانه‌یه روسیا له ماوه‌ی سێ تا پێنج ساڵی داهاتوودا هێرش بكاته سه‌ر وڵاتانی ئه‌ندامی په‌یمانی باكووریی ئه‌تڵه‌سی (ناتۆ)، پێشتریش سه‌رۆك وه‌زیرانی سوید و وه‌زیری به‌رگری ئه‌و وڵاته‌ش هاووڵاتیانی خۆیان ئاگادار كردبۆوه كه ده‌بێت خۆیان بۆ جه‌نگ له‌گه‌ڵ روسیا ئاماده بكه‌ن. وه‌زیری به‌رگری ئه‌ڵمانیاش رایگه‌یاندبوو له پێنج بۆ هه‌شت ساڵی ئاینده‌دا، روسیا له‌وانه‌یه هێرش بكاته سه‌ر وڵاتانی ئه‌ندامی ناتۆ.
له‌لایه‌كی دیكه‌وه ئۆرسۆلا ڤان دێرلاین سه‌رۆكی كۆمسیۆنی ئه‌وروپا له چاوپێكه‌وتنێكیدا له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌ی (فاینانشاڵ تایمز) ئاماژه‌ی به‌وه كردبوو كه ئه‌وروپا رووبه‌ڕووی توندتیژییه‌كی قورس بۆته‌وه و پێویسته وڵاتانی ئه‌وروپا» زیاتر و باشتر و ئه‌وروپاییانه «پاره بۆ پیشه‌سازییه‌كانی به‌رگری و سه‌ربازیی خه‌رج بكه‌ن و تواناكانی خۆیان له‌بواری سه‌ربازییدا به‌رز بكه‌نه‌وه، هه‌رچه‌ند مۆسكۆ هه‌موو ئه‌و نیگه‌رانیانه به بێبنه‌ما ناو ده‌بات.
ئه‌جێندای تایبه‌تی ماكرۆن
ماوه‌ی چه‌ند ساڵێكه ماكرۆن سه‌رۆكی فه‌ره‌نسا جه‌خت له‌سه‌ر پێویستی په‌یڕه‌وكردنی ستراتیجێك بۆ توانا سه‌ربازییه‌كانی ئه‌وروپا ده‌كاته‌وه، به تایبه‌تی له‌و سه‌رده‌مه‌دا كه دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆكی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا بوو، چونكه هه‌ڵویست و روانگه‌ی تره‌مپ به به‌راورد له‌گه‌ڵ سه‌رۆكه‌كانی پێشووی ئه‌مریكا سه‌باره‌ت به ناتۆ و یه‌كێتیی ئه‌وروپا زۆر جیاواز بوو. تره‌مپ ئامۆژگاری هاوتا ئه‌وروپییه‌كانی خۆی ده‌كرد كه به‌ره‌و پێكهێنانی سوپایه‌كی ئه‌وروپایی هه‌نگاو بنێن. له هه‌ندێك حاڵه‌تدا بیرۆكه ئایدیالیستییه‌كانی ماكرۆن ته‌نانه‌ت له‌ناو هاوڕێ فه‌ره‌نسییه‌كانیشدا پێشوازییه‌كی ئه‌وتۆی لێناكرێت.
سكۆت براون مامۆستای په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له زانكۆی دۆندی له سكۆتله‌ندا له‌م باره‌یه‌وه ده‌ڵێت: كاردانه‌وه‌ی وڵاتانی ئه‌وروپا و ئه‌ندامانی ناتۆ به‌رامبه‌ر به‌و گفتوگۆیانه، ئه‌وه ده‌رده‌خات كه ئه‌مه ئه‌و رێگه‌یه نییه هاوپه‌یمانه‌كانی فه‌ره‌نسا گه‌ره‌كیانه بیبڕن. رووداوه‌كان نیگه‌رانییه‌كان له‌باره‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خێرای ململانێكان له ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كانی ئۆكرانیا زۆر جدی ده‌كات، پێی وایه ئه‌مه زیاتر ئه‌جێندای كه‌سیی ماكرۆنه. براون پێی وایه روسیا، ناردنی هێزی ده‌ره‌كی بۆ ئۆكرانیا به كردار و هه‌نگاوێكی دوژمنكارانه ده‌بینێت. روسیا هه‌میشه باس له‌وه ده‌كات كه هێرش بۆ سه‌ر ئۆكرانیا له وه‌ڵامی كردار و كاره‌كانی ناتۆ بووه، به پێچه‌وانه‌وه ناتۆ هه‌میشه وریا بووه كه گوێ به پڕوپاگه‌نده‌كانی پۆتین نه‌دات و ورووژاندنی ئه‌و بابه‌ته له لایه‌ن ماكرۆنه‌وه ده‌توانێت به مانای سه‌ركه‌وتنی پڕوپاگه‌نده‌كانی كریملن بێت.
وڵاتانی ئه‌ندامی ناتۆ له‌م ماوه‌یه‌دا بودجه‌ی سه‌ربازیی خۆیان زیاد كردووه، به‌ڵام هێشتا هه‌موو ئه‌و هه‌نگاوانه بۆ سه‌ربه‌خۆیی ئه‌وروپا له ئه‌مریكا له بواری سه‌ربازییدا به‌س نییه
سه‌ربه‌خۆیی سه‌ربازیی ئه‌وروپا له ئه‌مریكا
هه‌رچه‌نده سه‌ركه‌وتنی دۆناڵد تره‌مپ له هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌مریكا له ساڵی 2016دا و سیاسه‌ته جیاوازه‌كانی به به‌راورد له‌گه‌ڵ سه‌رۆكه‌كانی پێشووی ئه‌مریكا وایكرد كه‌سانێكی وه‌ك ماكرۆن زیاتر بیر له گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تێكی هاوبه‌شی به‌رگری و ئاسایش له چوارچێوه‌ی ئه‌وروپادا بكه‌نه‌وه، بە جۆرێک كه‌متر وابه‌سته‌ی ئه‌مریكا بێت، ئه‌گەرنا ئه‌و بابه‌ته شتێكی تازه نییه و چه‌ندین ده‌یه‌یه كه ئه‌و بابه‌ته له برۆكسل له ئارادایه و ته‌نانه‌ت هه‌نگاویشی بۆ نراوه.
به‌مدوایانه ئه‌وروپا بڕی 50 ملیار یۆری بۆ ئۆكرانیا ته‌رخان كردووه بۆ ئه‌وه‌ی پڕۆسه‌ی هاوكاریكردنی ئۆكرانیا له‌م دۆخه ناهه‌مواره‌دا نه‌وه‌ستێت، پاش ئه‌وه‌ی كه كۆنگرێسی ئه‌مریكا ده‌نگی به بڕیاری پێدانی هاوكاری دارایی به ئۆكرانیا نه‌دا. به‌ڵام گومان هه‌یه كه ئه‌م پڕۆسەیه یه‌كلایه‌نه و به بێ ئه‌مریكاش به‌رده‌وام بێت. به پێی تیۆری ئاسایشی به‌كۆمه‌ڵ، پرسی هه‌ڕه‌شه‌ی هاوبه‌ش ده‌توانێت ببێته هۆی ئه‌وه‌ی وڵاتان هه‌ست بكه‌ن كه ئه‌مه ده‌توانێت یه‌كگرتوویی هاوبه‌شی لێبكه‌وێته‌وه.
ستیڤن واڵت تیۆریزانی په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و مامۆستای زانكۆی هارڤارد له وتارێكدا له رۆژنامه‌ی (Foreign Policy)دا ئاماژه به‌وه ده‌كات كه ئاسایش چاكه‌یه‌كی به كۆمه‌ڵه و ده‌شڵێت: وڵاتانی هاوپه‌یمان وه‌سوه‌سه‌ی ئه‌وه‌یان بۆ دروست ده‌بێت كه سوود له هه‌وڵه‌كانی یه‌كتر وه‌ربگرن و به گه‌شبینییه‌وه بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆیان هه‌وڵبده‌ن. ئه‌مه‌ش رێكارێكه له پڕۆسه‌ی په‌یوه‌ست به په‌یوه‌ندییه‌كانی وڵاتانی ئه‌ندامی ناتۆ و ئه‌مریكادا روویداوه و به پێی راپۆرتی ناتۆ تا كۆتایی ساڵی 2023 له 31 وڵاتی ئه‌ندامی ناتۆ، ته‌نها 11 ئه‌ندام پابه‌ند بوون به ته‌رخانكردنی 2 % ی به‌رهه‌می ناوخۆی خۆیان بۆ به‌شی سه‌ربازیی. ئه‌مه له كاتێكدایه له ساڵی 2023 دا ئه‌مریكا نزیكه‌ی 860 ملیار دۆلاری بۆ به‌شی سه‌ربازی و به‌رگری ته‌رخان كردووه و له دوای ئه‌مریكاش، ئه‌ڵمانیا له پله‌ی دووه‌مدایه كه 68 ملیار و 100 ملیۆن دۆلاری بۆ به‌شی به‌رگری و سه‌ربازیی خۆی ته‌رخان كردووه.
قه‌یرانی ئۆكرانیا و نیگه‌رانییه‌كانی ئه‌وروپا
هێرشی روسیا بۆ سه‌ر ئۆكرانیا نیگه‌رانییه‌كی زیاتری له‌ناو وڵاتانی ئه‌وروپادا لێكه‌وتۆته‌وه، وڵاتانی وه‌ك سوید و فینلاند كه هه‌وڵیان ده‌دا خۆیان له گرژی و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی سه‌ربازیی نێوان مۆسكۆ و خۆرئاواییه‌كان به‌دوور بگرن، دوای هێرشه‌كه بڕیاریاندا بچنه ناو ناتۆوه. له لایه‌كی تره‌وه به وته‌ی «ینس ستۆڵتنبێرگ» ئه‌مینداری گشتی ناتۆ، وڵاتانی ئه‌ندامی ناتۆ له‌م ماوه‌یه‌دا بودجه‌ی سه‌ربازیی خۆیان زیاد كردووه، به‌ڵام هێشتا هه‌موو ئه‌و هه‌نگاوانه بۆ سه‌ربه‌خۆیی ئه‌وروپا له ئه‌مریكا به‌س نییه. بۆ نموونه زۆرێك له وڵاتانی ئه‌وروپا كاره‌كانی ناتۆ به باش ده‌زانن و پێكهێنانی سوپایه‌ك كه ماكرۆن به سوپای سه‌ربه‌خۆی ئه‌وروپای ده‌زانێت به پێویست نازانن و به كارێكی هاوته‌ریبی ناتۆی ئه‌ژمار ده‌كه‌ن. جگه له‌وه‌ش له بنه‌ڕه‌تدا یه‌كێك له كۆسپه‌كانی به‌رده‌م داڕشتنی سیاسه‌تێكی هاوبه‌شی سه‌ربازی و ئاسایش له ناو یه‌كێتیی ئه‌وروپادا، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خواستی وڵاته‌كان بۆ ئه‌وه‌ی سیاسه‌تێكی سه‌ربه‌خۆی خۆیان له‌و بواره‌دا هه‌بێت و به نیاز نین ئه‌و ده‌سه‌ڵاته بسپێڕن به ده‌سته‌یه‌ك یان گرووپێك له ده‌ره‌وه‌ی یه‌كێتییه‌كه. كۆسپێكی دیكه كه زۆریش جدییه، ره‌نگه جیاوازی ئه‌وله‌ویه‌ته‌كان بێت كه له‌نێوان خۆرهه‌ڵات و خۆرئاوای ئه‌وروپا ده‌بینرێت. بۆ نموونه ئیتالیا و ئیسپانیا پرسی كۆچ به مه‌ترسییه‌كی سه‌ره‌كی ده‌زانن بۆ سه‌رخۆیان، له‌كاتێكدا وڵاتانی وه‌ك پۆڵه‌ندا و لاتڤیا و وڵاتانی به‌ڵكان هه‌ست به سێبه‌رێكی قورسی روسیا ده‌كه‌ن بۆ سه‌ر خۆیان. وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ئه‌وروپا كه بیره‌وه‌ری تاڵیان هه‌یه له ده‌ستوه‌ردانه‌كانی یه‌كێتیی سۆڤیه‌تی پێشوو به درێژایی چه‌ندین ده‌یه، زۆر باش له بیریانه كه ناتوانن چاوپۆشی له‌و مه‌ترسیانه بكه‌ن كه له سنووره‌كانیاندا هه‌ستی پێده‌كه‌ن، به‌ڵام ئه‌وله‌ویه‌ته‌كان بۆ پایته‌خته‌كانی وه‌ك مه‌درید و رۆما زۆر جیاوازن. ئێستا كه دۆناڵد تره‌مپ دووباره به‌نیازه پۆستی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا وه‌ربگرێته‌وه جارێكی دیكه هه‌ڵوێستی خۆی سه‌باره‌ت به په‌یماننامه‌ی به‌رگری و سه‌ربازی دووباره كردۆته‌وه.
سەرچاوە:
radiofarda.com
