ئەنفال كوانی سووتنیی* نەتەوەیەك

مەحموود نەجمەدین

 دوای ئەو هەموو ساڵە تراژیدیای ئەنفالكردنی نەتەوەیەك، هێشتا خێزاوی ئەو برینە دەریایەكە. میللەتێك خاوەنی مێژوویەكی دێرینە و لە رابردوودا خاوەنی ئیمپڕاتۆڕییەتی خۆی بووە، ئەمما بەهۆی ناپاكی ناوخۆ و سەنی مەنی و تەڵەكەی دەسەڵاتداری فارس و توركەوە هەموو ئەو سەروەرییەی لە دەستداوە و زۆر بەئاسانی وەكو گۆشتی قوربانی پارچەپارچە كراوە و چەرخی لەولەب» رۆژگار» بەدڵی كورد نەگەڕا و دوژمنانی بەخەیاڵی حەلیان»توانەوە» و لەناوبردن و قارسكردنی خاكەی، سەریان كرد بەیەكدا و بە دەستەجەمعی و بەرنامەی لەناودانی ئەم نەتەوەیەیان داڕشت.

ئەم دەریای خوێن و ستەمە چەندی نووسرایەوە؟ چەندی كراوە بە فیلم؟ چەندی كراوە بە رۆمان و چیرۆك... سی ساڵە چی دەكەین؟ خۆمان چیمان كردووە  بۆ خۆمان؟ تاوەكو پرتەوبۆڵە بەسەر دەوڵەتە زلهێزەكاندا بكەین؟

ئەم كوردە بێ پەنایە لەو عەیامەوە وا لەتوكوت كراوە و رۆژ لەگەڵ رۆژدا زیاتر پەرت دەكرێت و بۆ خۆشی ئەو پەرتبوونەی قبووڵە، زۆرجار خۆی خۆی پەرت دەكات!. هەروەك ئەوەی لە باشووری كوردستان دەبینرێت، لە دوای راپەڕینی ساڵی 1991 ەوە سێ شاری وەك هەولێر و سلێمانی و دهۆك... بە جۆرێك لەیەك دابڕاون تائەمڕۆش یەكگرتنەوەیان بووە بە كارێكی ئەستەم، ئەوەتا پلاسخارتی خوێنگەرم و ناسك كەوتۆتە نێوانی حزبەكانەوە و بەو رووە گەش و جوانەیەوە تكایان لێ دەكات تۆزێك روویان لەیەك بێ و رێكبكەون. ئەمما كوردەی نەگبەت نەك دەرگا، دەلاقەی رێكەوتن و دانووسانیش لەیەكتری ناكەنەوە و هەروا سەرقاڵی یەكتری تۆمەتباركردنن. وەك پێشینان فەرموویانە دوو گوند و چل ئاغا. 
ئەمەیە حاڵی میللەتێك رەوەیەك دوژمنی هەیە و بۆ خۆشی بەزەیی بە خۆیدا نایەتەوە و زۆر بەئاسانی رۆژگاری نەحس و ناخۆشی لەبیركردووە و لەناوخۆیدا ناسازێ. قسە زۆرە لەسەر ئەم نەتەوە نەگبەتە. ئەمما لێرەدا ئێمە دردەدڵەكانی خۆمان لەسەر ئەنفال هەڵدەڕێژین، كە پێموایە جگە لە ئەخم و تەخم «خۆخواردنەوە «و ئاخ هەڵكێشان هیچیتر نییە و قسە ناكرێت بە كردار.

لە دوای راپەڕینەوە چیمان بۆ ئەنفال كرد؟! 
30 ساڵ زیاترە ئەم باشوورە خوێناوییە خزاوەتە نێو هەراوزەنا و خەرگەلەیەكەوە و كەس گوێ لە كەس ناگرێت، پێشنیارەكان كۆمەڵێك هەڤۆكن دەنووسرێنەوە و فڕێ دەدرێن، ناخوێنرێنەوە. ئەوانەی دەسەڵاتیان هەیە نافكرن، بیر ناكەنەوە دنیا ئەوانیش قووتدەدات و سەروەت و سامان فریایان ناكەوێت، بەتەوێڵی رەشەوە دەخرێنە قەبرەوە و تانەی خەڵكی لەناو گۆڕیشدا لێیاننابێتەوە. ئەو پۆست و پلەیەی بۆ خزمەتی خەڵك بەكاریان نەهێنا، ئاقیبەت بوو بەهۆی كەسری شان و رووزەردی لای خەڵك و مێژووی كردن.

ئەم دەریای خوێن و ستەمە چەندی نووسرایەوە؟
ململانێی سیاسیی حزبە كوردییەكان زیاتر لە 30 ساڵە بەردەوامە و كار لە ململانێ دەرچووە و بووە بە یەكتر شكاندنەوە و ئەم خولیاقەتە»مەخلوقات» ــەشیان بەخۆیانەوە سەرقاڵ كردووە، لەم 30 ساڵەی رابردوودا هەزاران چیرۆكی ئەنفال و كیمیاباران و كوشتوبڕی خەڵكی سڤیل لەلایەن بەعسییەكانەوە بەبێدەنگی چوونە ژێرگڵەوە و نەنووسرانەوە. سەدان تاقانەی ئەنفال بە مەراق و خەمی ئەو ستەمە گەورەیەوە لە كوێرەدێیەكی وێراندا سەریان نایەوە و ئەم حكومەتەی بەخوێنی ئەوان چێ بووە، هەرگیز لێی نەپرسین. چون دەسەڵاتدارانی ئێمە سەرقاڵی ململانێی سیاسی بوون و لەسەر شاشەی تیڤییەكانەوە مشەومشەممەر «بێ بڕانەوە» خەریكی شەڕە دەنووكن! 
كورد بە ئەندازەی بیست دانە میللەت ستەمی لێكراوە، هەزاران هەزار چیرۆكی خوێناوی هەیە، ئەم دەریای خوێن و ستەمە چەندی نووسرایەوە؟ چەندی كراوە بە فیلم؟ چەندی كراوە بە ڕۆمان و چیرۆك... سی ساڵە چی دەكەین؟ خۆمان چیمان كردووە  بۆ خۆمان؟ تاوەكوو پرتەوبۆڵە بەسەر دەوڵەتە زلهێزەكاندا بكەین؟ كێ ئەنوەر تەیاری جەرگ موكم «ئازا» دەناسێ؟! چما بۆ هێندە بە ئاسانی سفتوسوێی برینی ئەنفالمان بیرچووە؟!  چەند بەئاسانی چیرۆكی ئەو هەموو نەشمیلانە باڵاتەیەمان «میوەی نۆبەرە» لەبیر كرد كە سینە و بەرۆك و جەستەی جوان و ناسك و پاك و بێگەردیان خوێناوی كرد!؟ شەمخی  و  عەجاجی قێزەون و رەبەلیمان «عەسەبی» لەیاد كرد؟! چیمان كردووە؟ ئەوەی كردوومان سەدا یەكی ئەوەش نییە بەسەرمان هاتووە؟!. 
چووینە سەر گۆڕە بە كۆمەڵەكانی سەماوە و بوسەیە و كاتمان بە قەورشكافدانەوە كوشت. «قەورشكافدان: لە كۆندا خەڵكی كەمێك لە خاك و خۆڵی سەر قەبریان لاداوە و لەگەڵ مردوودا قسانیان كردووە.»  

ئێمە هەر خەریكی شلۆڤەكردنین
دوای رووخانی بەعس كاتێك چووینەوە بۆ كەركوك و خانەقین چیمان كرد؟ سەرقاڵی ململانێی سیاسی بووین، بۆ بیرمان لەوە نەكردەوە بەو پارە زۆرەی لەم وڵاتەدا هەڵڕژابوو هەر نەبێ ئەو موڵك و ماڵە زەوتكراوەی نەتەوەكەمان بكڕینەوە، چاوەڕێی مادەی 140و بەزەیی ئەوانە بووین كە رۆژگارێك كال و كەیلان «كیژی خنجیلانە» و هەرزەکارەكانی ئێمەیان ئەنفال كرد؟!. بۆ بیرمان لەوە نەكردەوە لە رێگای ئەمریكا و زلهێزەكانی دنیاوە دەوڵەتی عێراق ناچار بكەین قەرەبووی رۆحی و مادی ئەنفال و كیمیاباران بكاتەوە؟  یانژی لە نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم بابەتە یەكلا بكەینەوە؟ یاخود بیكەین بە هەوێنی دەوڵەتێك، یان هەر نەبێ بمانكردایە بە هەوێنی ڤیتۆیەك تا جارێكی تر دەوڵەتی عیراق نەتوانێ ستەممان لێبكات. وەك ئەوەی بینیمان لە دوای لاوازبوونی داعشەوە جارێكی تر دەبابەی عیراقی سەردەمی دەسەڵاتی تازە سەری كوردی پان كردەوە و ئەم كەڕەتەش وەك هەموو جارەكانی دیكە لەم سەرزەمینە بەرینەدا كەس قولماتی نەكرد. 
لە دەوڵەتانی خۆرهەڵاتی تا خۆرئاوایی كەس فزەی نەكرد. دوای ئەو هەموو ساڵە هێشتا پێمانوایە ئەو دوژمنە بزدۆنگەی»تۆقێنەر» هەمیشە پەنجەی گەڤ و گوڕەشەمان لێ رادەوەشێنێ برامانە و دۆستمانە! ئێمە هەر خەریكی شلۆڤە و شرۆڤەین، یان گۆرانی بەسەر تەیف سامیدا دەڵێین و بێ خەبەرین، ئەوەتانێ لە كەركوك و دوزخورماتوو وا خەریكە ئەنفالمان دەكەنەوە.
ئێمە ئەگەر لە سەرەتاوە و بەجددی بەدوای ئەم دۆسێیانەدا بچووینایە، ئێستا قەت دەوڵەتی عیراق نەیدەتوانی ئاوامان لێ بكات؟ ئەوەی لە ساڵانی دوای هاتنی داعشدا بەسەر كورددا هاتووە، دیوە ئاشكراكەی بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمە، دیوە شاراوەكەی قڕكردنی كوردە و ئەنفالێكی دیكەیە بەجۆرێكی دیكە.

خاكە داگیركراوەكەمان بكڕینەوە
قسە لەسەر ئەم كەموڕی و بێ دەربەستییەی كورد زۆره‌، کە دەڵێم كورد لە حزبەكانەوە تا دەگات بە خودی نەتەوە كەمتەرخەمبووین، هەڵبەت هەندێك هەوڵی بچووك هەن، لێ ئەوەش هەوڵی فەردین و سەد یەكی ئەوە نییە بەسەرمان هێنراوە. لەدوای راپەڕینەوە ئەوەی چووە سەر كوردسی دەسەڵات، بیری لەو شتانە نەكردەوە. بەڵێ دەسەڵاتدارەكان بیریان لەوە كردەوە لە ئەوروپا موڵك بكڕن، بەڵام بیر لەوە نەكرایەوە خاكە داگیركراوەكەمان جارێكی تر بكڕینەوە، چاوەڕێ بووین عەرەب بۆ خۆی بێت و بڵێ داوای لێبوردن دەكەین بفەرموون ئەوە كەركوك و خانەقین! چاوەڕێی جێبەجێ كردنی مادەی 140بووین، كە جگە لە ژمارەیەكی مردوو هیچی تر نەبوو!.
دەچمەوە لێواری ئەو كوورە ئاگرە
واز لە هەموو ئەوانە دەهێنم، چون دەرد و میحنەتی ئێمە ئەوەندە زۆرە لە چەند دێڕێكدا ناتوانین بینووسینەوە، دەچمەوە سەر چیرۆكی ئەنفال، دەمەوێت باسی ئەو رۆژگارە ناخۆشە بەبیری خۆم و خەڵك بهێنمەوە كە چۆن دەستیان نایە بینەقاقامان، بەڵێ، دەچمەوە لێواری ئەو كوورە ئاگرەی بۆ كوردی بێكەس نێڵەی دەهات، ساڵیانی ساڵە لە سیاسی تا نووسەر و رۆشنبیرەكانمان چیمان بۆ ئەنفال كردووە؟ ناڵێم هیچ نەكراوە، گەلێك هەوڵی جددی هەیە و جێی دەستخۆشییە، وەك هەوڵەكانی عارف قوربانی و عەبدوڵڵا كەریم مەحموود و تەها سلێمان و  عەدالەت عەبدوڵڵا و لەتیف قاتیح فەرەج و... چەندین نووسەر و رۆژنامەنووسی دیكە کە دڵسۆزانە پەنجەیان خستۆتە سەر برینەكە و چیرۆكی ئەو خێزاوەی خوێنەیان نووسییەوە و شلۆڤەیان كردووە. ئەمما ئەوەی كراوە حەقی بەو تراژیدیا گەورەیە داوە؟ كاركردن لەسەر ئەم دۆسێیە كاری دەستەجەمعییە، نووسینەوەی ژان و برین و زامه‌كەی زەحمەتی ئەم نەتەوەیە تەنێ كاری رۆژنامەنووس و نووسەران نییە، دەبوایە میدیاكان و دەسەڵات بەتێكڕا كاری جددییان لەسەر بكردایە. دەبوایە حكومەت پشتیوانی ئەو نووسەر و ڕۆژنامەنووسانە بوایە، كە وەكو عومەر محەمەد سەرقاڵی كۆكردنەوەی چیرۆكەكانی ئەنفالن. 

ئەنفال و تایتانیك 
چیرۆكی جەللادەكانی وەكو عەلی كیمیاویی و حەجاج و شەمخی و بارق و... كاری سینەماكارێك و نووسەرێك نییە، كاری نەتەوەیەكە بە دەستەجەمعی ئەم چیرۆكانە بنووسرێتەوە و پاشان نیشانی دنیا بدرێ. هەزاران فیلم لەسەر هۆلۆكۆست بەرهەمهێنراوە، هەزاران رۆمانی لەسەر نووسراوە، ئەمە جگە لە كۆكردنەوەی چیرۆكەكان و نووسینەوەی بەسەرهات و ماجەرای خوێن و ستەم لەلایەن شایەتحاڵەكانەوە. جگە لە ئەرشیفكردنی وێنە و كەلوپەلەكانیان... ئەوروپییەكان چیرۆكی نوقمبوونی كەشتی تایتانیكیان كرد بەو فیلمەی هەموو دنیا بینەری بوو، چەندەها بینەری كورد هەبوون ئەو عەیامەی فیلمەكە بڵاوكرایەوە، بەدیارییەوە دەگریان و ئاخ و ئۆفیان بۆ نوقم بوونی ئەو كەشتییە دەكرد، كەچی وەختێ باسی ئەنفال دەكرێت، زۆركەس هەن تاقەتیان نییە گوێ لەو چیرۆكانە بگرن! 
ئەنفال تراژیدیایەكی ئەوەندە گەورەیە، بەسەر هەر نەتەوەیەكی دیكەدا بهاتبایە، هەموو دنیای تێدەگەیاند. بەڵام ئێمە نەمانتوانی بە نەوەكانی خۆشمانی بناسێنین. بۆ دڵنیایی با بچین ڕاپرسییەك بكەین لەناو ئەو گەنجانەی دوای 2000 لەدایكبوون، بزانین چی لەسەر ئەنفال دەزانن. ناڵێم هەمووی، بەشێك لە كەناڵەكانی راگەیاندن ئەوەندەی سەرقاڵی زلكردنی تیكتۆكچی و خانمە مۆدێلەكان و چەرەن پەرەنی «هەڵیت و پەڵیت» سیاسین، نیو هێندە سەرقاڵی ناساندنی ئەم تراژیدیا گەورەیە نەبوون. بۆ لایك و كۆمێنت سەرقاڵی خۆ هەزەلیكردنن. ئاوڕ لەو رۆحە پەپوولانە نادەنەوە لە دۆزەخی نوگرەسەلمان دەربازبوون و ئەمێستاكەش بەو دەروونە شێواوە دەژین و سامۆتكی عەجاجی بەتلەویس «ناقۆڵا» دێتەوە بەرچاویان و ئازار دەچێژن، كەس گوێ لە بانگ و سەڵایان ناگرێ. دڵی پڕ لە گرێ و خەمیان چەشنی كوورەی ئاگر نێڵەی دێت، وەختێك دەبینن هەندێک لە جاشە بەلفەچییەكانی «لەخشتەبەر» سەدام لە جاران دەسەڵاتیان زیاترە.
...
* كوانی سووتنی: برینێك هەر زیاد دەكات و چاك نابێتەوە.