رەهەندەكانی پەیوەندیی نێوان چەمكەكانی جینۆساید و پۆلەتیساید و دیمۆساید

كازم جەباری

دەروازە
مرۆڤ بوونەوەرە پیرۆزەكەی سەر گۆی زەوییە، هەموو یاسا ئاسمانی و زەمینییەكان جەخت لەسەر پاراستنی ماف و راگرتنی شكۆی دەكەنەوە. لەگەڵ هەموو ئەو یاسا و دەستوور و فلتەربەندییەشدا، كەچی هەر ویستە شەڕانییەكەی مرۆڤە دەستی دەچێتە خوێنی مرۆڤێكی دیكە و شكاندنی شكۆ و پیادەكردنی ستەمكاری دەرهەق بە چینە ستەملێكراوەكەی ژێردەستی. 
هەر لەمێژە لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی مرۆڤایەتیدا، گروپی سەردەستە بە بەرنامە و مەبەست بێت یاخود بێ مەبەست، دەركەوتوون و شكۆی مرۆڤیان لەكەداركردووە و هەتا ئاستی كوشتن و قڕكردن و برسیكردن. ئیتر ئەم كردارە لەلایەن حكومەت و دەسەڵات و لایەنی خاوەن پایەی سیاسییەوە بێت یاخود كۆمەڵایەتی و بزنسمان و...هتد، پیادەكراوە. 
هەندێكجار دڕندەیی مرۆڤ و قەبارەی تاوانەكە هێندە تراژیدییە، گەیشتووەتە ترۆپك بە جۆرێك مرۆڤ نەك هەوڵی لەناوبردن و كۆمەڵكوژیی بەرامبەرەكەی داوە، بەڵكو تراژیدیاكە بە وێرانكردنی شار و شارۆچكەكان و تێكدانی ژینگە و شێواندنی كەلتوور و لەناوبردنی ژێرخان و تەواوی سیماكانی ژیان كۆتایی هاتووە. رەنگە جینۆسایدی ئەنفال و كیمیابارانی كورد باشترین نموونە بێت و یەكێك بێت لەو تاوانە دڵڕەقانەی سەدەی بیستەم كە لەلایەن رژێمی بەعسەوە ئەنجامدرا و جیهان لە ئاستیدا شەرمەزارە. 
قەبارەی تاوانەكە هێندە گەورەیە، كە ئامانجەكەی لەناوبردنی میللەتێكی ستەملێكراوی سڤیلی بێ چەك و بێ پشت و پەنابوو. رووداوە گەورەكە ناونرا ئەنفال لەسەر شانۆ و جوگرافیایەكی وەكو باشووری كوردستان و بە هەشت قۆناغ و لە شەش ناوچەی جوگرافیی جیاوازدا لە سەرتاسەری كوردستاندا جێبەجێكرا و هەموو فۆڕمەكانی كوشتن و لەناوبردن و برسیكردن و قڕكردنی لەخۆگرتبوو بە هەموو جۆرەكانی جینۆسایدەوە.
نەك هەر ئەوەش، بەڵكو بەشێكیش بوو لە پۆلەتیساید و دیمۆساید. لێرەدا هەوڵدەدەین فۆكس بخەینە سەر چەمكەكانی جینۆساید و پۆلەتیساید و دیمۆساید. پاشان بە نموونەی واقیعی باشتر مەبەستەكانی بابەتەكەمان بگەیەنین، هەروەك جەختیش دەكەینەوە لەسەر رەهەندەكانی پەیوەندیی نێوان ئەم سێ چەمكە و خاڵی هاوبەش و جیاوازی ئەم چەمكانە دەخەینەڕوو.           
نەتەوە یەكگرتووەكان و پرسی جینۆساید
رەنگە جینۆساید، یەكێك بێت لەو چەمكانەی لە هەموو قۆناغە جیاوازەكانی مێژوودا ئامادەیی هەبووبێت، هەرجارەی بە فۆڕمێك، لەلایەن گروپە جیاوازەكانی كۆمەڵگەوە و بەشێوەی جیاواز بەرامبەر بەیەكتر بەكارهێنرابێت و بەرجەستە كرابێت. هەرچەندە ساتەوەختی بەكارهێنانی وشەكە زادەی ژانێكی ویژدان پڕوكێنە و تاوانێكی گەورەی وەك هۆلۆكۆستە كە لە سەردەمی ئەڵمانیای نازیدا، دەرهەق بە گروپێكی رەگەزی و ئایینی جووەكان پیادەکراوە. ئەمە بووە هۆی ئەوەی كە قوربانیان و رزگاربووان لەم كۆمەڵكوژییە، بیر لە هێز و بازووی چەكوشی یاسا بكەنەوە لە بەرامبەر هێزی سەرداریی و سالاری و چەك و كوشتن و تۆقاندن و لەناوبردن. ئەمەش خۆی لە داڕشتنی رەشنووسی دیباجەیەكدا دەبینییەوە كە رەنگڕێژكرا بوو بە چەند دەقێكی یاسایی، تا رێگری بكرێت لە دووبارەبوونەوەی تاوانی هاوشێوە لەسەر ئەم گۆی زەمینە و تۆڵەكردنەوە لە بكەران و ئەنجامدەرانی تاوانەکان. 
كاتێك دەقی یاساكان برانە نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەگەرچی سەرەتا هەندێك لە دەوڵەتان هەڵوێستی (تحفظ) یان هەڵبژارد. بەهۆی ئەوەی خۆشیان تاوانبار بوون بە پیادەکردنی رەگەزێك لە رەگەزەكانی جینۆساید، چ بەرامبەر بە میللەتی خۆیان، یاخود ئەو میللەتانەی داگیریان كردبوون، بەڵام دواجار زۆرینەی ئەندامانی نەتەوە یەكگرتووەكان هاتنە ژێرباری پەسەندكردنی یاساكانی تایبەت بە جینۆساید، بە ئومێدی دووبارە نەبوونەوەی تاوانی جینۆساید. 
لە جیهانی هاوچەرخدا، لە بەدبەختی وڵاتانی ستەمدیدەدا، نەك هەر دەقەكانی یاساكە وەك خۆی كاریان پێنەكرا، بەڵكو جیهان شایەتحاڵی چەندین تاوانی گەورەی هاوشێوەی هۆلۆكۆستە، رەنگە هەر لە میللەتی كورددا، ئەنفال و كیمیاباران و نوێترینیان جینۆسایدی ئێزدییەكان باشترین نموونە بن لەسەر دووبارەبوونەوە و ئەگەری چەندبارە بوونەوەی(كۆمەڵكوژی) جینۆسایدێك كە یاسا رامی ناكات و نەتەوە یەكگرتووەكان لێی بێدەنگە.           

ڕەنگە جینۆساید، یەكێك بێت لەو چەمكانەی لە هەموو قۆناغە جیاوازەكانی مێژوودا ئامادەگی هەبووبێت، هەر جارەی بە فۆڕمێك، لەلایەن گروپە جیاوازەكانی كۆمەڵگەوە بەشێوەی جودا، بەرامبەر بەیەكتر، بەكارهێنرابێت

مێژووی بەكاربردنی چەمكی جینۆساید:
سەرهەڵدانی چەمكی جینۆساید، دەگەڕێتەوە بۆ ساتەوەختی دوای رووداوەكانی جەنگی دووەمی جیهان، بە تایبەتی دوای ئەوەی ئەدۆڵف هیتلەر راوێژکاری ئەڵمانیای نازی، كۆمەڵكوژییەكی بێ وێنەی لە دژی جووەكان ئەنجامدا کە لە مێژوودا بە (هۆلۆكۆست) ناودەبرێت و بە ترسناكترین تاوان دادەنرێت، لە سەدەی بیستەمدا. 
(رافائیل لێمكین)، بە یەكێك لە داهێنەرانی چەمكی جینۆساید دادەنرێت، ئەو توێژەر و پارێزەرێكی جووی پۆڵەندی  بوو کە لە ساڵانی (1901 - 1959) ژیاوە،  نزیكەی هەموو خێزانەكەی لە هۆلۆكۆستی نازیدا، لەدەستدا. ئەم توێژەرە پۆڵەندییە لەگەڵ كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهاندا، چووە ریزی جەنگاوەرە نهێنییەكانی وڵاتەکەیەوە و دواتر وڵاتەکەی بەجێهێشت و بەرەو لیتوانیا بەڕێكەوت. دواجار لە سوید مافی پەنابەریی وەرگرت. 
ساڵی (1941)، دوای مانەوەیەكی كورت لەو وڵاتە، مافی چوونە ناو رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانی بەدەستهێنا.لەكاتێكدا مامۆستای یاسا بوو لە زانكۆی (دوكی) و زانكۆی (یالی)، هاوکات راوێژكاری وەزارەتی جەنگی ئەمریكا و ئەنجومەنی ئابووریی جەنگ بوو. دواتریش بووە راوێژكاری سەرۆكی ئەنجومەنی دادگای نۆرمبێرگ کە لە ئەڵمانیا دامەزرا، نۆرمبێرگیش ئاماژەیە بۆ ئەو دادگایەی کە لە كۆتایی جەنگی دووەمی جیهاندا بە مەبەستی دادگاییکردنی سەرانی حكومەتی نازی ئەڵمانیا لە شاری نۆرمبێرگ دامەزرا. ئەو كەسانەی لەم دادگاییەدا لێپێچینەوەیان لێ دەکرا، بریتیبوون لە سەركردە سەربازییەكان و وەزیر و دادوەر و پزیشك و خاوەن كارگەكان، كەسانی تر كە رۆڵیان هەبوو لە بەرقەراركردنی دەسەڵاتی هیتلەردا و هۆكاری هاتنەئارای تاوانەكانی ئەو دەسەڵاتە بوون. 
ئەو تاوانانەش بریتی بوون لە تاوانی نەخشە بۆ  كێشانی جەنگی دەستدرێژی، جینۆساید و بەدڕەفتاری لەگەڵ دیلەکانی جەنگدا، ئەمە سەرەڕای تاوانی دژە مرۆڤایەتی و سوودوەرگرتن لە كاری زۆرەملێ و پێشێلكردنی یاساكانی جەنگ. 
لە نێوان (177) كەسدا لەوانەی لەم دادگایەدا دادگاییكران (25) كەسیان بە لەسێدارەدان سزادران و (97) كەسیش بە زیندانی ماوە درێژ لە نێوان (15ساڵ بۆ 25ساڵ). (35) كەسی دیکەش بێتاوان دەرچوون. 
كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان، پشت بە بەندی شەشەمی دەستووری دادگای نۆرمبێرگ دەبەستێت كە جینۆساید واتە (مافی بوونی سەرجەمی كۆمەڵەی مرۆڤایەتی، هەروەك چۆن فەوتاندنی مرۆڤ، نیشانەی رەتكردنەوەی مافی بوونی ژیانە. ئاواش رەتكردنەوەی دانپێدانانە بە مافی بوون و سووكایەتیكردنە بە سەرجەمی مرۆڤایەتی و ژیانێكی قەرەبوو نەبووەوە. 
سەرجەم كەلتوری شارستانی كۆمەڵی مرۆڤ، دادەماڵێ و دژی یاسا و رەوشت و ناوەڕۆك و مەبەستی نەتەوە یەكگرتووەكان رادەوەستێت. 
دوای ئەوەی لێمكین، لە گەرمەی جەنگی دووەمی جیهاندا هەموو خێزانەكەی لەدەستدا، كەوتەكار وردەكاری و پێناسە و شیكاری بۆ دەستەواژەی جینۆساید هێنایە ئاراوە. كە لە یاسای نێودەوڵەتیدا، وەك پۆلێنكردنێكی سەرەكی دیاردەكە دیاریكرا. ئەوە لێمكین بوو، لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان. پێشنیازیكرد كە یاسای قەدەغەكردنی تاوانەكانی جینۆساید دەربچێت. بە ئاشكرا لەلایەن كۆبوونەوەی ئەنجومەنی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لە (9ی کانوونی یەکەمی ساڵی 1948)دا سەرەڕای خۆپارێزیی هەندێك لە ئەندامەكانی) دانرا، لە (12ی كانوونی دووەمی ساڵی 1951)دا خرایە بواری جێبەجێكردنەوە. 
ئەو توێژەرە لە كتێبەكەیدا (بنكەی تاوەر لە ئەوروپای داگیركراودا)، لەساڵی (1943) بۆ یەكەمجار (چەمك) دەستەواژەی (جینۆساید)ی بەكارهێنا. لێمكین، دەستەواژەی جینۆسایدی بەو شێوەیە بەرجەستەكرد، كە بریتییە لە پلانێكی پێشوەخت رێكخراو بۆ لەناوبردنی بنەمای بوونی نەتەوەیەك بە هەموو ئامرازە بەردەستەکان کە بۆ ریشەكێشكردنیان جێبەجێ دەكرێت. ئەو پلانانەش دەخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە بۆ لەناوبردنی كەلتور، زمان، ئایین، بزووتنەوە سیاسییەكانی ئەو گروپ و نەتەوانە. ئەو كردەوانەشی بەرامبەر تاكەكان دەكرێن، نەك لەبەرئەوە بێت كە تاك لێرەدا تاوانبارە و سیفەتی خراپی هەیە، بەڵكو لەبەرئەوەی كە سەربە كۆی گروپێكی ئایینی یان ئیتنیكی دیاریكراوە. بۆ نموونە جووەكان بە ئامانج گیران تەنها لەبەرئەوەی جووبوون. رۆمانییەكان بە ئامانج گیران تەنها لەبەرئەوەی رۆمانی بوون. لێمكین، پێشەنگ بوو لە پۆلێنكردنی جۆرە جیاوازەكانی جینۆساید-دا بەپێی مەبەستی ئەنجامدەرەكانی. ئەو پێناسەی سێ  جۆریان دەكات بەپێی كرۆنۆلۆژی و رەوتی گەشەپێدانیان، یەكەمیان سەردەمی كۆن دەگرێتەوە كە بە تەواوی یان نزیكەی بە تەواوی دانیشتوانە بەزێنراوەكەی شەڕی پێوە بوو. لەناودەبران. دووەمیان لە سەرەتای مێژووی چاخی نوێدا دەستپێكرد كە هەوڵی لەناوبردنی كەلتوریان دەدا، بەبێ ئەوەی زیانی فیزیكی بە دانیشتوانەكە بگەیەنن. سێیەمیان دەسەڵاتداران و بکەرانی نازییەكان بوو، هەر دوو فۆڕمی فیزیكی و كەلتوری تێدا جێبەجێكرا. لێمكین، توانی دەنگی جووەكان لە رووداوی هۆلۆكۆستدا بگەیەنێتە نەتەوە یەكگرتووەكان، وەك یاساناسێكیش یاسای دانا بۆ بە سزاگەیاندنی تاوانبارانی ئەو رووداوە گەورەیە و بە یەكەم داهێنەری چەمكی جینۆساید، لە مێژوودا خۆی ناساند.
چەمكی جینۆساید
ریشەی وشەی جینۆساید لە رووی  زمانەوانییەوە، لە بنەڕەتدا بە وشەیەكی گریكی، یان لاتینی دادەنرێت. بە دوو واتا  بەكار دەهێنرێت:
1.(Genos)، كە وشەیەكی گریكییە، بەواتای رەگەز یان نەتەوە دێت.
2.( Gaeder)، كە وشەیەكی لاتینیە بە واتای كوشتن یان فەوتان دێت. 
پێكەوەبەستنی هەردوو وشەكە، بە مانای فەوتاندنی رەگەز یان بنەچە دێت. یاخود  جینۆساید، بە مانای كردە و هاومانای كوشتاری بە كۆمەڵ ناودەبرێت. لە دوو بڕگە پێكهاتووە: (Genos)، بەزمانی گریكی بەواتای خێڵ یان خێزان دێت. (cide)، بە زمانی لاتینی، واتای كوشتن. چوار ساڵ دوای دادگاییەكانی نۆرمبێرگ تاوانی جینۆساید لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دانیپێدانرا. وەك لەناوبردن و تێكشكاندنی بەئەنقەستی گروپێكی رەگەزی یان ئیتنیكی یاخود ئایینی. 
ئەمڕۆ زۆربەی كۆمەڵگەكانی جیهان كوشتاری سیاسیشیان خستۆتە سەر ئەم پێناسەیە، رەنگە زاراوەی كوشتنی بە كۆمەڵ بۆ وشەی (جینۆساید)، هاومانا  (مرادف) ێكی باش بێت بۆ ناساندنی ئەم وشە دووبڕگەییە. لێ تێگەیشتنی جیاواز هەیە سەبارەت بە دەستەواژەكە.
هەندێكی تر پێیانوایە وشەی (Genocide)، وەك ئاماژەی پێدرا، لە بنەڕەتدا تێكەڵەیەكە لە دوو بڕگەی بەكـــــــارهێنراوی گریكـــــــی (یۆنان)ی و (لاتینی)، بنەچەی وشەكە لە (Genos) (Group)ی یۆنانی، بە واتای كۆمەڵێك. دووەمیان (caedar)ی لاتینی، بە واتە (To Kill)، كوشتن. دێت. ئەمەش لەلایەن پڕۆفیسۆر رافائیل لێمكین (Raphael Lemkin)، لە ساڵی (1944)دا وتراوە. 
بەكارهێنانە جیاوازەكانی بنەچەی وشەكە هەرچۆنێك بێت، بەڵام ئەوە روونە كە بە مانای (مرڤ قڕان) كوشتن و فەوتاندن و لەناوبردنی بە كۆمەڵی مرۆڤ، یان گروپی كۆمەڵایەتی و ئیتنیكی و ئایینی و سیاسی و ...هتد  بەكاردێت.    
بەپێی رێكکەوتننامەی (قەدەغەكردن و سزادانی ئەنجامدەرانی تاوانی جینۆساید) كە لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پێشنیازكراوە دوای گفتوگۆكردن لەسەری و لەلایەن ژمارەیەكی زۆری دەوڵەتانەوە پەسەندكراوە. 
لە ماددەی (2) ی ئەو رێكکەوتننامەیەدا تاوانی جینۆساید پێناسەكراوە بەوەی هەر كارێك بە مەبەستی لەناوبردنی هەموو یان بەشێك لە گروپێکی مرۆڤایەتی بکرێت، لەڕووی سیفاتی نەتەوەیی و رەگەزی و نیشتمانی و ئایینییەوە، بە تاوانی جینۆساید دادەنرێت. هەموو رەفتارێكی فاشیستانە و رەگەزپەرستانە دەرهەق بە مرۆڤ دەچێتە خانەی جینۆسایدەوە. هەرچی كۆمەڵكوژی، قەڵاچۆكردن، لەناوبردنی بەکۆمەڵ بە واتای لە ناوبردنی بە كۆمەڵی نەتەوەیەكی دیاریكراو یان رەگەزێك یان مەزهەبێكی دیاریكراو دێت كە پێشتر نەخشەی بۆ كێشراوە. 
لە پەیماننامەیەكی نێودەوڵەتیدا، بۆ ڕێگرتن لە جینۆساید كە لە (9ی دیسەمبەری 1948)دا ئیمزاكراوە، دەربارەی جینۆساید دەڵێت: (جینۆساید لەناوبردنی تەواو یان بەشێكی نەتەوەیەك یان رەگەزێك، مەزهەبێك، كوشتنی ئەندامەكانی گروپێك، لێدانی جەستەیی یاخود رۆحی ئەندامانی گروپێك، بڕیاردانی بە ئەنقەستی گروپێك دەربارەی هەلومەرجی نەگونجاوی ژیان، رێگرتن لە لەدایكبوونی ئەندامانی گروپێك، گواستنەوەی زۆرەملێی منداڵانی گروپێك، بۆ گروپێكی تر دەگرێتەوە. 
رافایل لێمكین داهێنەری چەمكی جینۆساید دەربارەی پێناسەی جینۆساید دەڵێت: مەبەستمان لە جینۆساید وێرانكردنی دەوڵەتێك یان گروپێكی نەتەوەییە. جینۆساید ئاراستەی گروپی نەتەوەیی و نیشتمانی دەكرێت. كردەكان ئاڕاستەی تاكەكان دەكرێت، نەك لەبەر توانا كەسییەكانی خۆیان، بەڵكو لەبەر ئەندامێتیان لە گروپێكی نیشتمانی.
خاڵی هاوبەشی هەموو ئەو پێناسانەی بۆ جینۆساید كراوە، جەخت لەسەر پرەنسیپ و رەگەزی مرۆڤایەتی و بەهای پاراستنی شكۆی مرۆڤ دەكەنەوە، ئەوەی لە پێناسەكەی لێمكین -دا تیشكی نەخرابووە سەر، لە پێناسەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بە چڕی ئاماژەی پێدراوە بەوەی جینۆساید بە واتای هەر كارێك لە مانەی خوارەوە دەگەیەنێت، كە مەبەستی تێكشكاندنی لە پشت بێت، ئەوسا چ تێكشكاندنێكی هەڕەمەكی بێت یان بەش بەش بێت، چ نیشتمانی، ئیتنی، رەگەزی یان گروپی ئایینی بێ، وەك:
ئا: كوشتنی ئەندامانی گروپەكە.
بێ: ئازار پێگەیاندنێكی راستەقینەی جەستەیی یان ئازاری دەروونی، بە ئەندامانی گروپەكە.
پێ: بە ئەنقەست هەڵوەشاندنی شیرازەی بارودۆخی ژیانی گروپەكە. بۆئەوەی تێكشكاندنێكی جەستەیی گشتی یان بەشێكی بێتەدی.
جێ: گرتنەبەری رێوشوێنێك، كە مەبەست لێی رێگرتن بێ لە زاوزێكردنی ناو گروپەكە.
حێ: بە زۆرەملێ گواستنەوەی منداڵانی گروپێك بۆ ناو گروپێكی دیكە. لە ماددەی سێیەمی پەیماننامەكەدا هاتووە: ئەم كردەوانەی خوارەوە هی سزادانن: 
*جینۆساید.
*پلانگێڕان بۆ جینۆساید كردن.
*هاندانی ەاستەوخۆ و راشكاوانە بۆ جینۆسایدكردن.
*هەوڵدان بۆ جینۆسایدكردن.
*تێوەگلان لە جینۆساید.  

سەرهەڵدانی چەمكی جینۆساید، دەگەڕێتەوە بۆ ساتەوەختی دوای ڕووداوەكانی جەنگی جیهانی دووەم،
بە تایبەت دوای ئەوەی ئەدۆڵف هیتلەر راوێژکاری ئەڵمانیای نازی، كۆمەڵكوژییەكی بێ وێنەی لە دژی جولەكەكان ئەنجامدا

چەمكی پۆلەتیساید
پۆلەتیساید یەكێكە لەو چەمكانەی كە لە هەناوی جینۆسایدەوە سەری دەرهێناوە، بنەچەی زارەكە گریكییە و لە هەردوو وشەی (politic) واتا (سیاسەت) و پاشگری (caedar)ی لاتینی، بە واتەی (To Kill)، كوشتنەوە هاتووە. هەردوو وشەكەش پێكەوە بە واتای (كوشتن بەهۆی سیاسەت)ەوە دێت. مەبەست لە زاراوەی (politicide)، گوزارشتكردنە لەو كۆمەڵكوژییانەی بە مۆتیڤ و پاڵنەری سیاسی دەکرێن. هەروەها مەرج نییە جینۆساید و پۆلەتیساید دوو تاوان و دیاردەی جیاواز بن، بەڵكو دەشێت كۆمەڵكوژییەكان لەیەك كاتدا هەردوو رەگەزەكەیان تێدابێت. هەم جینۆساید بن هەمیش پۆلەتیساید. بە نموونە رژێمەكەی (ستالین) لە یەكێتیی سۆڤێتی جاران و رژێمی پۆلپۆت لە كەمبۆدیا و رژێمەكەی سەدام حسێن لە عیراق هەموو ئەو نموونانە بە هۆكاری سیاسی كۆمەڵكوژیی ناوخۆییان کردووە. 
لێرەدا گرنگە ئاماژە بەوە بدەین لە پاڵ رۆڵی فاكتەرە سیاسییەكاندا لە تەبەنیكردنی پۆلەتیسایدا، ناكرێت ئەوەش لەیاد بكەین كە پۆلەتیساید رەگەزێكی شوێن (مکان) وەردەگرێت كە زۆرتر ناوخۆییە. 
بەزۆری پۆلێنبەندییەكە تاوانەكانی ئەو رژێمە دیكتاتۆرییانە دەگرێتەخۆ كە نەیارە سیاسییەكانیان كۆمەڵكوژ كردووە و جیاوازییە سیاسییە ناوخۆییەكانیان كردووە بە پاساوێک بۆ كوشتن و لەناوبردنی نەیار و ركابەرەكانیان، لە پێناوی مانەوەی خۆیاندا هەموو رێگەیەكی وەك كوشتن و تواندنەوە و قڕكردنیان گرتووەتەبەر.
چەمكی دیمۆساید
دیمۆساید؛ چەمكێكی لاتینیە و لە رووی زاراوەسازییەوە لە دوو وشە پێكدێت ئەوانیش (Demos) كە لای گریكەكان بە واتای (دانیشتوان) یاخود (خەڵك) دێت.  پاشگری (caedar)ی لاتینی، بە واتەی (To Kill)، كوشتن دێت. هەردوو وشەكەش پێكەوە بە مانای (كوشتنی دانیشتوان) یاخود (خەڵك كوشتن)دێت. ئەمەش چەمكێكی گشتگیرترە لە جینۆساید و پۆلەتیساید، كە مەبەست لێی هەموو ئەو تاوانانەیە كە لەلایەن حكومەتەكان(دەسەڵاتدارەكان)ەوە جێبەجێ دەکرێن بەبێ رەچاوكردنی ئەوەی سەربە چ گروپێكی تایبەتن یان رەگەزیان چییە. بۆیە توێژەرانی بواری دیمۆساید جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، دیمۆساید هێندە بەرفراوانە، هەموو چەمكەكانی (جینۆساید، پۆلەتیساید، ترس و تۆقاندن كۆمەڵكوژی و تیرۆری دەوڵەتی و...هتد) دەگرێتەوە. 
بەپێی داتای لێكۆڵەری ئەمریكی (ر. ج. رومێل)، كۆی ئەو كردەوانەی لە جیهاندا دەچنە خانەی دیمۆسایدەوە لە ماوەی نێوان ساڵانی (1900 بۆ 1987)ی زاینی. مەزەندە کراوە بە (169)ملیۆن كەس. خۆ ئەگەر ژمارەی كوژراوانی بێتە سەر و خەڵكی سڤیلیش كە لە جەنگەكاندا كوژراون، ئەوا لە توانای تێگەیشتنی مرۆڤدا نییەو ئاستی پێشبینی تێدەپەڕێنن.
هەر بەپێی مەزەندەیەکی دیكەی (رومێل) بۆ تەواوی قوربانییەكانی سەدەی بیستەم لەناویاندا كۆمەڵكوژییەكانی رواندا و یۆگۆسلاڤیا و تیمۆری خۆرهەڵات و وێنەكانی تر، ژمارەی قوربانی و كوژراوەكان بەرزدەبێتەوە بۆ پتر لە (174) ملیۆن كەس، بێگومان ئەم ژمارانە بەرزدەبنەوە بە گرتنبەری سیاسەتی خەڵك قڕكردن، كوشتنی خەڵك بەبێ و هۆ و كردنە بەشێك لە سووتەمەنی جەنگەكان و ناكۆكییە سیاسییەكان و تەماعی ئیمپریالیستەكان و حەزی داگیركاری و ئارەزووی مانەوە لە دەسەڵات و زۆر هۆكاری تر هاندەرن بۆ لەناوبردنی دانیشتوان  و ئیدی لە ناوخۆی وڵاتێكدا بێت یان هێرشكردنە سەر وڵاتێكی درهاوسێ یاخود وڵاتێكی دوورتر. ئەمانە چەند نموونەیەکن و بەشێكن لە سیما دیارەكانی دیمۆساید. بەوپێیەی دیمۆساید گوزارشت لە قڕكردنی تەواوی خەڵك و دانیشتوان دەكات، پۆلێنبەندییەكە جوداناكاتەوە لەسەر ئاستی پێكهاتەی رەگەزی و تەمەن و ئینتیمای سیاسی و نەتەوەیی و ئایینی و...هتد، بەڵكو سیفەتی مرۆیی و لەسەر بنەمای مرۆیی چەمكەكە دادەڕێژێتەوە. هەر ئەمەش جیاوازیی دیمۆسایدە لەگەڵ جینۆساید و پۆلەتیساید.
پەیوەندیی نێوان جینۆساید و پۆلەتیساید و دیمۆساید
پەیوەندی و خاڵی هاوبەشی نێوان هەرسێ چەمكەكە بریتییە لە (كوشتن) و دیاریكردنی رەگەزی كوشتنەكە كە مرۆڤە و لەسەر بنەمای ئیدانەكردنی پرۆسەی كوشتن و قڕكردن و لەناوبردن و گەڕانەوەی شكۆ بۆ مرۆڤ و مرۆڤایەتی دامەزراوە، وەك هەوڵێك بۆ بەرگرتن و رێگرتن لەو مەینەتی و بەربەرییەتەی كە لەلایەن دەسەڵات و حكومەت و گروپگەلی بەدەسەڵاتەوە بەرامبەر خەڵك بەكارهاتووە. بەو مانایەی هەرسێ چەمكەكە باس لە بەكارهێنانی هێزی فیزیكی و جەستەیی و دەروونی دەكاتەوە لەلایەن گروپێكی سەردەستەی خاوەن هێز بەرامبەر بە كەس یان گروپێكی ژێردەستەی لاواز، مەبەست و ئامانجەكەش كوشتن و لەناوبردنە. ئەگەرچی پۆلەتیساید پیشە و سیفەتی هۆكاری كوشتنەكە دیاری دەكات كە هاندەرەكە جیاوازییە سیاسییەكانە، واتا هۆكارەكە لە سیاسەتدا زەقدەكاتەوە و دەیكات بە پاساوی لەناوبردن، هەروەها جینۆسایدیش ماناكەی كەمتر نییە لە دیمۆساید، ئەگەرچی لە جینۆسایددا رەگەز و جۆر و پێكهاتەی ئایینی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و...هتد دیاریی دەكات و  جینۆساید چەمكێكی بڵاوترە و هەموو چەمكەكانی تر لە هەناوی جینۆسایدەوە سەری دەرهێناوە، دواتر تێوریزەكراوە، بەڵام دیمۆساید یەكێكە لەو چەمكانەی كە مانایەكی فراوانتر لە جینۆساید و پۆلەتیساید دەگرێتەخۆ.

هەندێكجار دڕندەیی مرۆڤ و قەبارەی تاوانەكە هێندە تراژیدییە گەیشتووەتە ترۆپك بەجۆرێك مرۆڤ نەك هەوڵی لەناوبردن و كۆمەڵكوژیی بەرامبەرەكەی داوە، بەڵكو تراژیدیاكە وێرانكردنی شارو شارۆچكەكان و تێكدانی ژینگە و شێواندنی كەلتورە

لێرەدا زۆر بەكورتی پەیوەندی و جیاوازی هەرسێ چەمكەكە دەخەینەڕوو: 
دیمۆساید: بریتیە لە: «كوشتی دانشتوان یان هەر كەسێك یاخود خەڵك، لەلایەن حكومەتەوە بکرێت كە جینۆساید و پۆلیتیساید و كۆمەڵكوژیش دەگرێتەوە.
جینۆساید: لە نێو شتەكانی تردا كوشتنی خەڵكە لەلایەن حكومەتەوە، بەهۆی پابەندی و ئەندامێتییان لە گروپێكی دیاریكراودا لەسەر بنچینەی (نەژاد، نەتەوە، ئایین، یان زمان).
پۆلیتیساید: كوشتنی هەر كەسێك یان خەڵكێکە لەلایەن حكومەتەوە بەهۆی پابەندییان بە گروپێكی سیاسییەوە یان بە چەند هۆكارێكی سیاسی.
كۆمەڵكوژی: كارەساتێكی گەورەیە و قێزەونە بۆ رەگەزی ئێمە، بەهیچ شێوەیەك قابیلی قبوڵكردن نییە، بڕوانە خشتەکەی لاپەڕە (3)ی ئەم دۆسێیە کە جەخت لە پەیوەندیی نێوان جینۆساید و پۆلەتیساید و دیمۆساید دەكاتەوە.
بیلۆگرافیای سەرچاوەكان:
1. كاوە عەبدولڕەزاق، عەمەلیاتی ئەنفال و رۆڵی میدیا لە ناساندنیدا، گۆڤاری سەنگاو، ژمارە (3 و 4)، پایز و زستانی 2006.
2. كەنار جەمال، گەلی كورد و تاوانی جینۆساید. گۆڤاری كەوانە، ژمارە (22)ی ئابی 2013.
3. چنار نامیق، جینۆساید و ئەنفالی كورد. چاپخانەی كارۆ، چاپی یەكەم، كەركوك 2013.
4. عبدولقادر ساڵح، فەرهەنگی سیاسی سەبا، چاپی یەكەم، سلێمانی 2008.
5. یایر ئاورۆن، (جینۆساید)، رووە تێورێكانی لێكۆڵینەوە لە جینۆ ساید، وەرگێڕانی مهاباد قەرەداغی، چاپی یەكەم، چاپخانەی شەهاب، هەولێر، 2019.
6. بنیامین نیوبێرگەر، جینۆساید، كۆمەڵكوژی لە خاكی هەزار ئاگر دا رواندا لە (1994)، وەرگێڕانی: مەهاباد قەرەداغی، چاپخانەی شەهاب، چاپی یەكەم، هەولێر، 2017
6. شەفیقی حاجی خدر، دەقی پەیماننامەی رێگرتن و سزادانی تاوانی جینۆساید، وەرگێڕان، گۆڤاری ئەنفالناسی، ژمارە (2)، 14/4/2018.