پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەنێوان ئەگەر و ئاڵنگارییەكاندا

نەوزادی موهەندیس

نەوت و غازی سروشتی دوو سەرچاوەی گرنگی وزەن لە هەموو جیهاندا و هەر وڵات و كۆمەڵگەیەك خاوەنی ئەو دوو سەرچاوە گرنگە بن، دەچنە چوارچێوەی وڵاتان و كۆمەڵگە دەوڵەمەند و خۆشگوزەرانەكانەوە، چونكە نەوت و غازی سروشتی دەبنە دوو سەرچاوەی گەورەی داهاتی وڵات و كۆمەڵگەكان و دەبنە هۆكاری بەرزبوونەوەی داهاتی تاك و خێزان و داهاتی نیشتمانی و دەبنە هۆكاری گەشە و پێشكەوتنی وڵات و جێگیریی سیاسی و ئابووری و بازرگانیی و ئاسایش، تەنانەت ئاشتی كۆمەڵایەتی و وڵات و كۆمەڵگە بەرەو ئاسۆیەكی روون و گەشەكردوو هەنگاو دەنێت و لەگەڵ رەوت و كاروانی پێشكەوتنەكانی جیهاندا بەرەو پێشەوە هەنگاو دەنێن. هەموو ئەم ئاماژە دڵخۆشكەرانە بەوە بەدیدێن كە لەلایەن حوكمڕان و دەسەڵاتێكی ژیر و حەكیم و دووربین و خەمخۆر و دڵسۆز بەگەل و نیشتمان بەڕێوە ببرێت. هەموو خەمی بریتیی بێت لەوەی چۆن سەرچاوە سروشتی و مرۆییەكان بەباشترین شێوە بەڕێوەببات و بیخاتە خزمەتی خۆشگوزەرانیی تاك و خێزان و کۆمەڵگەوە.
 بەپێچەوانەوە ئەگەر حكومەت لەلایەن كەسانی خۆویست و دەسەڵات ویست و گەندەڵ و مشەخۆر و نادادپەروەرەوە ئیدارە بدرێت، ئەوا هەموو ئەو ئاماژانە پێچەوانە دەبنەوە بۆ ئەوەی جێگیریی سیاسیی و ئابووریی و ئاسایش و كۆمەڵایەتی تێكبچێت و کۆمەڵگە نغرۆی تاوان و برسێتی و هەژاریی و دواكەوتویی و نەخۆشی بێتەوە و ببێتە کۆمەڵگەیەكی بەكاربەر و مشەخۆر.
هەرێمی کوردستان  وەک قەوارەیەکی دەستووری 
هەرێمی كوردستانیش وەكو هەرێمێكی دەستوری و یاسایی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عیراقی فیدڕاڵدا لە ساڵی 2003وە و پێشتریش وەك هەرێمێكی دەوڵەمەند بە هەردوو سەرچاوە گرنگەكەی وزە لە نەوت و غازی سروشتی  كە وەك باسدەكرێت و 1\3ی یەدەگی عیراق كەوتۆتە ناو سنووری هەرێمی كوردستانەوە و بڕی ئەو نەوتەی هەرێم هەناردەی دەكات رێژەی 0.5 %ی نەوتی بازاڕی جیهانی پێكدێنێت كە بۆخۆی بڕێكی زۆر نییە، بەڵام كاریگەری لەسەر نرخەكانی بازاڕی نەوت هەیە و نرخەكانی نەوت لە ئێستادا بە سەروو 80دۆلار مامەڵەیان پێوەدەكرێت،عیراقیش وەك وڵاتێكی دەوڵەمەند كە دووەم گەورە وڵاتی بەرهەمێنی نەوتە لە رێكخراوی ئۆپیكدا لەدوای سعودیەوە و پێنجەم گەورە وڵاتیشە كە یەدەگی نەوتی دڵنیایی هەیە لە جیهاندا كە 145ملیار بەرمیلە و 17 % هەموو یەدەگی نەوتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیشی تیادایە بەپێی ئیدارەی زانیاریی و وزەی ئەمریكی EIA. داهاتی نەوت لەعیراقدا زیاد لە 90 % بودجەی عیراق پێكدێنێت.
 هەربۆیە چ هەرێمی كوردستان و عیراقیش لەو رێكەوتەی كە بۆ یەكەمجار نەوت لە كوردستان و عیراقدا دۆزرایەوە بۆ یەكەمجاریش لە 14 ئۆكتۆبەری ساڵی 1927  كێڵگەی نەوتی كەركوك دۆزرایەوە و یەكەم بیرە نەوتیش لە كێڵگەی نەوتی كەركوك لێدرا و لە ساڵی 1934دا توانرا بۆ یەكەم جاریش نەوت بەرهەمبهێنرێت و دواتریش  و لەهەمان ساڵدا دەستكرا بە راكێشانی  4 هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوت و فرۆشتنی بە بازاڕەكانی جیهان لە كەركوكەوە بۆ سەر دەریای سپی ناوەڕاست. ئیدی عیراق بەهەرێمی كوردستانەوە بونەتە جێگەی چاوتێبڕین و تەماعی وڵاتە زلهێزەكانی ئەو سەردەمە لە بەریتانیا و فەرەنسا و لە ئێستاشدا ئەمریكا و چین و روسیا و هیندستان و ...هتدیش زیادیان كردووە.
یەکەم هەنگاوی کورد
هەرێمی كوردستان بەپشتبەستن بەهێز و بازوو و توانا و ئەزموون و شارەزایی ئەندازیاران و تەكنیككارانی كورد و لەكابینەی دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی كۆسرەت رەسوڵ لە ساڵی 1994دا بۆیەكەمجار دەستیكرد بە هەڵدانەوەی بیرە نەوتەكانی شیواشۆك لە كۆیە و توانرا بۆ یەكەمجار لەمێژووی حوكمڕانی كوردیدا نەوتی كورد بەدەستی كورد و بۆ بەرژەوەندی كورد خۆی دەربهێنرێت و بفرۆشرێت و پێداویستییە گرنگەكانی کۆمەڵگە و حكومەت و مووچەخۆرانی لێدابینبكرێت و و دواتریش بەو توانا و ئەزموونە كەمەی كە هەبوو توانرا پاڵاوگەیەكی نەوتیش لەكارگەی شەكر لە شاری سلێمانی دابمەزرێت و لە 5/12/1997دا  بتوانرێت لەو سەردەم و قۆناغە ناهەموارانەدا بتوانرێت نەوتی خاوی كوردی بپاڵێورێت و سووتەمەنی بەنزین و گاز و نەوتی سپیشی لێدەربهێنرێت كە بۆ ئەو سەردەم و قۆناغە دەسكەوتی گەورە و مێژوویی بوون. ئیدی لەو رێكەوتەوە كورد ئاشنا بوو بە كەرتی وزە و لە گرنگی رۆڵ  كاریگەرییەكەی تێگەیشت وەك كانزا و سەروەت و سامانێكی سروشتی و ستراتیژی و سەرچاوەی وزە و داهات و خۆشگوزەرانی.
هەربۆیە ئیدی لەدوای ئەو ساڵانە و دوای رووخاندنی رژێمی بەعسی سەدامیشەوە لە ساڵی 2003وە و نووسینەوەی دەستوری هەمیشەیی عیراق لە ساڵی 2005 و دواتریش دەرچوونی یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007 ی نەوت و غازی هەرێمی كوردستان لە پەرلەمانی كوردستانەوە بۆ رێكخستنی بوار و كەرتی وزەی كوردستان. حكومەت و كابینە یەك لە دوایەكەكانی هەرێمی كوردستان كەوتنە خۆ بۆ راكێشانی سەرنجی كۆمپانیا نەوتیە ناوچەیی و جیهانییەكان و دابەشكردنی كوردستان بۆ 50 بلۆكی نەوتی و غازی و ئەنجامدانی گرێبەستە نەوتییەكان بە زیاد لە 42 گرێبەست لە جۆری گرێبەستی هاوبەشی لەبەرهەمدا PSA لەگەڵ زیاد لە 20 كۆمپانیای گەورە و مامناوەند و بچووكی ناوچەیی و جیهانی كە لە ساڵی 2002وە تا ساڵی 2011ی خایاند.
   ئیدی هەرێمی كوردستان لەلایەك بووە خاوەنی نەوت و گرێبەست و یاسای نەوت و غازی خۆی  و پەیوەندی لەگەڵ وڵاتان و كۆمپانیا نەوتییەكان كە بەم هەنگاوەی پێش دەوڵەتی عیراق كەوتەوە كە تاكو ئێستاش خاوەنی یاسای نەوت و غازی خۆی نییە و هەرئەمەش بۆتە هۆكاری رێكنەخستنی كەرتی وزەی عیراق و كەڵەكەبوونی كێشە و ململانێی سیاسی و ئابووریی و یاسایی و دەستورییەكان لەنێوان هەرێم و بەغدادا. كە هەق وایە كورد و هەرێمی كوردستان هەوڵی شێلگیرانە بدات بۆ دەركردنی ئەو یاسا گرنگە كە هەرچەندە ئاسان نییە و پێویستیشە كە كورد بە وریایی و بە ئاگایی و بە بوێرییەوە هاوبەشی لە داڕشتنی ئەو یاسایەدا بكات و ماف و شایستە دەستوورییەكانی خۆی بچەسپێنێت و بپارێزێت.

كۆمپانیاكانی  نەوت بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل لە بۆریی نەوتی هەرێمەوە داوای 26 دۆلار دەكەن، لەكاتێكدا بڕی كرێی گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت لە بۆریی نەوتی عیراق-توركیاوە تەنها بڕی حەوت دۆلارە

هەرێمی كوردستان لەساڵی 2014وە بەداخەوە بەهاندانی وڵاتانی ناوچەكە و كۆمپانیا نەوتییەكان و لەڕێگەی وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، بەبیانووی بڕینی بەشە بودجە و مووچەی هەرێم و فەرمانبەرانەوە لەلایەن حكومەتی بەغدادەوە، دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ وەزارەتی نەوتی عیراق و كۆمپانیای سۆمۆی حكومەتی عیراقەوەSOMO. لەوچوارچێوەیەشدا چەندین كۆمپانیا بەشداربوون لەو پرۆسەی بەرهەمهێنان و فرۆشتنەدا و تاڕادەیەك بوونە شەریكە بەشی حكومەتی هەرێمی كوردستان و تائێستاش و لەو كاتەوە مانگانە حكومەتی هەرێم بەڕێژەی 51% داهاتی نەوتی دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەو كۆمپانیایانە وەك ((شایستەی دارایی  و كرێی گواستنەوەی نەوت و گەڕاندنەوەی قەرزەكانیان)) .
جا لەهەڵبەز و دابەزینی نرخەكان لەبازاڕەكانی نەوتی جیهانیدا كە لەسەرەتای ساڵی 2014وە لە 115 دۆلارەوە هاتە خوارەوە بۆ كەمتر لە 20 دۆلار بۆ یەك بەرمیل بەهۆی پەتای كۆڕۆنا و جەنگ و شەڕەكانی ناوچەكە و جیهان. ئیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلایەك بەهۆی نەشارەزایی و كەمئەزموونی لە بوارەكەدا، لەبەرامبەر كۆمپانیا نەوتییەكان و سیاسەتە نەوتییەكانی وڵاتانی ناوچەكە و جیهان و لەلایەكی تریشەوە لەبەر پێویستی زۆری بە پارەی نەختینە بۆ مووچە و پڕۆژەكان خۆی خستە ژێر بارزی قەرزێكی گەورەی كەڵەكبووی ئەو كۆمپانیا و بانك و وڵاتانەوە كە وەك رادەگەیەنرێت لە ئێستادا هەرێم زیاد لە 30ملیار دۆلار قەرزاری هەمەجۆرە.
كەموكوڕییەكانی پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی سەربەخۆ 
ئەم پرۆسەیە هەر لەسەرەتاوە بەهەڵە و نەزانین و فریودان وهاندانی كۆمپانیا نەوتییەكان و وڵاتانی ناوچەكە دەستیپێكرد بۆ بەرژەوەندی خۆیان، نەك بە پێی پلانێكی زانستی و واقعی و دووربین و ژیرانە كە لە قازانجی هەرێمدا بێت، هەربۆیە رووبەڕووی گەلێك ئاستەنگی سیاسی و دارایی و ئەمنی و یاسایی و تەكنیكی بۆوە و هەموانیان بوونە هۆی سەرهەڵدانی گەلێك كەموكوڕی لە پرۆسەكەدا كە لە كۆتایشدا شكستیخوارد،لەو كەموكوڕییانەش:
1/ دەستكردن بەو پرۆسەیە بەبێ‌ مۆڵەت و ئاگاداركردنەوە و رێكەوتن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عیراقی و كۆمپانیای سۆمۆدا.
2/ كەوتنە ژێر كاریگەریی و هەژموونی وڵاتانی ناوچەكە و دونیا و كۆمپانیا نەوتییەكان كە هەموانیان لەخەمی دەسكەوت و قازانجی خۆیاندا بوون نەك هەرێم.
3/ وەرگرتنی قەرزێكی گەورەی پێشەكی لە وڵاتان و كۆمپانیا نەوتییەكان بە سوودوقازانجی زۆرەوە.
4/ سەرهەڵدانی دیاردەی گەندەڵی و شیرینی وەرگرتن و دزی و بە قاچاغبردن و فرۆشتنی نەوت بۆ قازانجی تایبەتی.
5/ بە هەرزان فرۆشتن و بەتاڵانبردنی نەوتەكە بە بەراورد بە نەوتی عیراقی بەكەمتر لە 15-18 دۆلار لە نرخی بازاڕەكانی جیهان.
6/ جۆری گرێبەستە نەوتییەكان و بڕگە و غەرامە و داڕشتنی لەڕووی تەكنیكی و یاسایی و دەستورییەوە.
7/ تێچووی بەرزی دەرهێنان و بەرهەم و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوتی هەرێم بە بەراوورد بە بەرمیلێك نەوتی ناوەڕاست و باشووری عیراق. هەموو ئەم هۆكارانە بوونە هۆی شكستی ئەو پرۆسە گەورە و گرنگە و ئەو سەروەت و سامانە گرنگ و ستراتیژییە كە لە مایەی خێر و بەرەكەت و نیعەمەتەوە گۆڕدرا بۆ مایەی قەرزاری و هەژاری و برسییكردن و نەدانی مووچە و نیقمەت. كە لە ئێستادا و بۆ ماوەی زیاد لە 10 ساڵە خەڵكی هەرێمی كوردستان بەدەستیەوە دەناڵێنن و ئاواتەخوازن كە رۆژێك زووتر حكومەتی بەغداد بە تەواوەتی دەستبگرێتەوە بەسەر داهاتی نەوتی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستاندا بۆئەوەی مانگانە وەك فەرمانبەرانی عیراق لانی كەم مووچەی مانگانەكانیان لەكاتی خۆیدا وەربگرن.
راگرتنی هەناردەکردنی نەوت
 هەرێمی كوردستان لەپێناو گەیاندنی نەوتی هەرێم بەبازاڕەكانی نەوتی جیهانی  هەوڵیدا كە هێڵی گواستنەوەی بۆری نەوت دابمەزرێنێت بە هاوكاری كۆمپانیای ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانیەكان لە كۆمپانیای (كار و بۆتاشی توركی و رۆزنەفتی روسی) ئەوەبوو هێڵێكی بۆری گواستنەوەی نەوتی لە كێڵگەی تەقتەق لە كۆیە بۆ خۆرمەڵە و دواتر بەستنەوەی بەهێڵی بۆری نەوتی كەركوك- بەندەری جیهانی توركیاوە و توانی نەوتی هەرێم بگەیەنێتە بەندەری جیهانی توركی و فرۆشتنی نەوتەكە بە كۆمپانیا و وڵاتانی جیهان. كە بەداخەوە هەر لە راكێشانی بۆریەكە و فرۆشتنی نەوتەكەشەوە، هەرێم بەهێندەی ئەو كۆمپانیا و وڵاتانە  قازانج و دەسكەوتی نەكرد. بەم هەنگاوەشی دژی رێكەوتنامەیەكی ساڵی 1973ی نێوان توركیا و عیراق وەستایەوە كە عیراق دوای تۆماركردنی سكاڵایەك لە دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا لە ساڵی 2014وە توانی كە سكاڵاكە بباتەوە و لە 26/3/2023دا دادگای ژوورە بارزگانییە نێودەوڵەتییەكە بڕیاری خۆیدا لە قازانجی عیراق و بەمەش بووە هۆی راوەستانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم كە رۆژانە بڕی 450-500 هەزار بەرمیل نەوتی خاوی هەناردە دەكرد دوای نزیكەی 10 ساڵ و غەرامەكردنی توركیا لە نێوان ساڵانی 2104-2018 بەبڕی 1ملیار و 400ملیۆن دۆلاری ئەمریكی و لە ئێستادا كە ساڵێك و یەك مانگی رێك ئەو پرۆسەیە راگیراوە هەرێمی كوردستان بە عیراقەوە زیاد لە 12 ملیار دۆلار زیانیان بەركەوتووە ئەمە جگە لە زیانی كۆمپانیا نەوتییەكان و توركیاش.
هۆکاری راگرتن
   بۆچی تاكو ئێستا و دوای ساڵێك لە راگرتنی هەناردەكردنی نەوتەكە و چەندین سەردان و دانیشتن و گفتوگۆ لە نێوان لایەنە پەیوەندییدارەكاندا، بەڵام نەتوانراوە بڕیاری كۆتایی بدرێت بۆ دەستپێكردنەوەی پرۆسەكە؟
ئاشكرایە چوار لایەنی سەرەكی بەشدارن لەو پرۆسەیەدا و هەرچواریان بەرژەوەندیی و دەسكەوت و داهاتی خۆیان دەستدەكەوێت و لە راگرتنیشیدا هەر چوارلایان زیانی گەورەیان بەردەكەوێت. لایەنەكانیش بریتین لە هەریەكە لە دەوڵەتی عیراق و توركیا و هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا نەوتییەكان. ئەو خاڵانەی كە بوونەتە هۆكاری لێكتێنەگەیشتن و نەگەیشتن بە رێكەوتنی كۆتایی بریتین لە:
1/ عیراق داوا لە كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان دەكات كە دەقی گرێبەستە نەوتییەكانیان ڕادەستی وەزارەتی نەوتی عیراقی بكەن بۆ هەڵسەنگاندن و بەسەرداچونەوەیان و رێكردنەوەیان لەگەڵ دەستوور و یاسا عیراقییەكاندا،بەڵام تاكو ئێستا كۆمپانیاكان رازی نین كە گرێبەستەكانیان پێشكەش بكەن.
2/ وەزارەتی نەوتی عیراق لە گرێبەستە نەوتییەكانی خۆیدا، گرێبەستی خزمەتی پیادەكردوە و نرخی دەرهێنان و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوتی بە 6-8 دۆلار داناوە. بەڵام لەهەرێمی كوردستاندا ئەو نرخانە دەگاتە نێوان 27-33 دۆلار،كە ئەمەش جێگەی رەزامەندی وەزارەتی نەوتی عیراقی نییە و ناتوانێت ئەو بڕە پارەیە خەرج بكات بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان و وەك ئەوەی راگەیەنراوە حكومەتی عیراق بەبڕی 21-24 دۆلار رەزامەندە، ئەوەش بەهۆی جیاوازی تۆپۆگرافی هەرێم و باشوور و ناوەڕاستی عیراقەوە، ئەم رەزامەندییەش پێویستیی بەهەمواركردنەوەی یاسای بودجەی ساڵی 2024هەیە بۆ تەرخانكردنی ئەو بڕە پارەیە كە بڕێكی كەم نییە.
بەم شێوەیە كۆمپانیا نەوتییەكان كە كۆمەڵەیەكیان پێكهێناوە بەناوی (كۆمەڵەی پیشەیسازی نەوتی كوردستان ئەپیكور) بەرگری لە ماف و شایستە دارایی و یاساییەكانیان دەكەن و لەو پێناوەشدا جۆرەها فشاریان بەكارهێناوە دژ بە حكومەتی بەغداد بەناردنی نامە بۆ كۆنگرێس و سەرۆكی ئەمریكا لە 2/3/2024دا لە پێش سەردانەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق بۆ ئەمریكا لە 14/4/2024دا، بەڵام تائێستا هیچ نیشانەیەكی رێكەوتن لەئارادا نییە.ئەم كۆمەڵەیە رایگەیاندوە كە عیراق دەبێت رۆژانە بڕی 800 هەزار دۆلاریان پێبدات لە بری غەرامەی دواكەوتنی هەر رۆژێك لە هەناردكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان.
ئەم كۆمپانیایانەش بە هۆی ئەوەی لایەنی دەرهێنەر و بەرهەمهێنەری نەوتی كوردستان و بڕیاردەری سەرەكین لەدەستپێكردنەوەی پرۆسەكەدا، پێش داخستنی بۆریەكە بڕی 1 ملیار دۆلار شایستەی داراییان لەلای حكومەتی هەرێم هەبووە و دواكەوتووە و زیانەكانیشیان لە ڕۆژی داخستنەوە دەگاتە یەك ملیار و نیو دۆلاری ئەمریكی. بۆئەمەش بەپێی پابەندیی گرێبەستەكان داوای قەرەبوو دەكەنەوە.
جا هەناردەكردن و درێژەدان بە راگرتنی هەناردەكردنی نەوت لەو بۆریەوە، مانگانە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە عیراق بەبڕی 25 ملیۆن دۆلار، چونكە توركیا داوای قەرەبووی دواخستنەكە لە عیراق دەكات بەپێی رێكەوتنی نێوانیان. تا ئەو كاتەی بۆریەكە لەڕووی تەكنیكیەوە كاربكات و كێشەی نەبێت.
 ئێستا لە نێوان توركیا و عیراق وەكو دوو وڵات هیچ كێشەیەكی تەكنیكی و یاسایی نەماوە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەكە. ئەوەی كە ماوەتەوە وەكو كێشە لە نێوان كۆمپانیا نەوتییەكان و وەزارەتی نەوتی عیراق لەسەر شێوەی گرێبەست و ناوەڕۆكەكەیان و بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی بەرمیلێك نەوتە، ئەمریكاش هانی هەموان دەدات بۆ دەستپێكردنەوەی پرۆسەی هەرناردەكردنەكە.
ئایندەی كۆمپانیا نەوتیەكان لەهەرێمی كوردستاندا
  گەر ئەم كێشە و ململانێیانەی نێوان لەلایەك هەرێم و بەغداد و لەلایەكی تریشەوە لەنێوان كۆمپانیا نەوتییەكان و بەغداد بەردەوام بێت، رەنگە پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بۆ ماوەیەكی زیاتر دوابكەوێت، هەربۆیە عیراق بۆ دەستپێكردنەوەی پرۆسەكە و دەسكەوتنی داهاتی زیاتر و فرۆشی نەوتی زیاتر و بۆ خۆدەربازكردنیش لە پێدانی قەرەبوو بە توركیا و ئەو كۆمپانیایانەش داوای لە كۆمپانیاكان نەكردووە كە عیراق جێبهێڵن، بەڵكو داوای رادەستكردنی گرێبەستە نەوتییەكانی لێكردوون بۆئەوەی بەسەریاندا بچێتەوە و بیانگونجێنێت لەگەڵ دەستوور و یاساكانی عیراقدا. پێشی راگەیاندوون بەبێ‌ ئەنجامدانی ئەو كارە ئەو كۆمپانیایانە ناتوانن جارێكی تر دەستبكەنەوە بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم. ئەمە لەكاتێكدایە كە عیراق خەریك و سەرقاڵی بەگەڕخستنەوەی بۆری نەوتی عیراق-توركیایە وەكو جێگرەوەی هێڵی بۆری نەوتی هەرێم-توركیا، ئەمەش هەڵوێستی عیراق بەهێزتر دەكات لەبەرامبەر هەرێم و كۆمپانیا نەوتییەكاندا. 
لەكاتێكدا هەرێم و عیراق لە 4/4/2023دا رێكەوتن كە تەواوی مەلەفی نەوتی هەرێم رادەستی وەزارەتی نەوت و كۆمپانیای سۆمۆی عیراقی بكرێت و چیدی هەرێم خاوەن بڕیاری دەرهێنان و فرۆشتن و گواستنەوەی نەوتەكەی نەماوە.

كێشە لە نێوان كۆمپانیا نەوتییەكان و وەزارەتی نەوتی عیراق لەسەر شێوەی گرێبەست و ناوەڕۆكەكەیان و بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی بەرمیلێك نەوتە

هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان
 ئەم بۆریە لە بنچینەدا هەبووە و لە كێڵگەی نەوتی خۆرمەڵەوە لە شاری كەركوكی عیراقەوە دامەزراوە و بە پارێزگای موسڵدا تێپەڕدەبێت و لە خاڵی سنووری فیشخابورەوە دەچێتە خاكی توركیاوە بەرەو بەندەری جیهانی توركیا  لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست كە درێژییەكەی دەگاتە 900كم و توانای گواستنەوەشی لە نێوان 450-500 هەزار بەرمیل نەوتە لە رۆژێكدا هەیە، كە لە بنەڕەتدا بۆریەكە دامەزراوە بۆ گواستنەوەی بڕی 1 ملیۆن بەرمیل/ڕۆژ.
 هێڵەكە پێش راگرتنی هەناردەكردن لە 26/3/2023دا: رۆژانە بڕی 80هەزار بەرمیل نەوتی لە كەركوك و بڕی 390هەزار بەرمیل نەوتی لە هەرێمەوە دەگواستەوە بۆ بەندەری جیهانی توركیا.بەڕاگرتنی پرۆسەكە تەنها لە 4 مانگی یەكەمدا عیراق و هەرێم بڕی 5ملیار دۆلار زیانیان بەركەوتووە و توركیاش بڕی 2-3 ملیۆن دۆلار رۆژانە زیانی پێگەیشتووە لە ڕسوماتی گواستنەوەی نەوت بە خاكەكەیدا.
كۆمپانیا نەوتییەكان بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت لە بۆری نەوتی هەرێم داوای 26 دۆلار دەكەن، لەكاتێكدا بڕی كرێی گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت لە بۆری نەوتی عیراق-توركیاوە تەنها بڕی 7 دۆلاری تێدەچێت.
عیراق و توركیا وەكو دوو دەوڵەتی هاوبەش لەم پرۆسەیەدا لە ساڵی 1973دا رێكەوتنێكیان بۆ ئەو مەبەستە ئیمزاكردووە و لە ساڵانی 1976-1985 و 2010دا هەمواریان كردۆتەوە لەگەڵ گۆڕانكارییە نوێكان و كاریان پێكردووە. لە یەكێك لە خاڵەكانی رێكەوتنەكە توركیا پابەند دەكات بە (پێویستە گوێڕایەڵی رێنماییەكانی لایەنی عیراقی بكات لەوەی كە پەیوەندی بە جووڵە و گواستنەوەی نەوتی خاوی هاتووەوە هەیە لە عیراقەوە لە هەموو قۆناغەكانی هەڵگرتن(خەزنكردن) و گواستنەوە و وێسگەی كۆتاییدا).
بەڵام لە ساڵی 2007وە كێشە كەوتە نێوان عیراق و توركیاوە كاتێك هەرێم یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستانی بە ژمارە 22ی ساڵی 2007 دەركرد و ژمارەیەك كۆمپانیای دامەزراند بەبێ‌ رەزامەندی بەغداد كە بەپێی دەستوور بەغداد بەمافی خۆی دەزانێت. لەسەرەتای ساڵی 2014وە توركیا رێگایدا بە هەرێم كە نەوتەكەی لەڕێگەی بۆری نەوتی عیراق-توركیاوە هەناردە بكات بەشێوەی سەربەخۆیانە. ئیدی عیراقیش لەڕێگەی كۆمپانیای سۆمۆ وە كەوتە خۆیی و لەمانگی 5/ 2014وە سكاڵایەكی یاسایی لە ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا تۆماركرد وەك پێشێلكەری رێكەوتنامەی نێوانیان لەساڵی 1973دا.
كێشە و گرفتەكانی بەردەم فرۆشتنی نەوتی هەرێم
 گەلێك هۆكار و رێگر  بونەتە لەمپەڕ و  گرفت لەبەردەم پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ، لەڕووی تەكنیكی و یاسایی و دەستوریەوە، هەرلایەكیش لە هەرێم و بەغداد بیانوو بۆخۆیان دەهێننەوە بۆ راستودروستی مامەڵەكانیان، بۆیە بەدرێژایی 10 ساڵی رابردوو ئەو پرۆسەیە پڕكێشەترین و سەرەكیترین كێشەش بووە لەنێوان هەرێم و بەغدادا كە تائێستاش بەردەوامی هەیە.
لەو كێشە و گرفتانە:
1/ فرۆشتنی نەوتی هەرێم نە بەپێی یاسایەكی دیارییكراو و بەتایبەتیش عیراقی نەبوو بەڵكو بەپێی یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007 بوو، كە دواتر و لە ڕێگەی دادگای باڵای فیدڕاڵیەوە لە 16/2/2022وە لەلایەك پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی بەنادەستووری و نایاسایی لە قەڵەمدا و لەلایەكی تریشەوە یاسای ژمارە 22ساڵی 2007 هەرێمی كوردستانیشی پوچەڵكردەوە، ئیدی سەرتاپای پرۆسەی دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی بەنادەستووری لە قەڵەمدا و كێشەی یاسایی بۆ پرۆسەكە دروستكرد لەگەڵ هەرێم و توركیا و كۆمپانیاكانیش.
2/ نرخی بەرمیلێک نەوتی هەرێم هەمیشە 15-18 دۆلار لە خوار نرخی بەرمیلی نەوتی عیراقەوە بووە، لەبەرئەوەی شێوەیەكی یاسایی نەبووە وەكو ئەوەی عیراق، هەرێم دەیویست بەهەر نرخێك بێت پلان و پرۆسەكەی سەربگرێت و هەرێم بناسێنێت بەجیهانی نەوت و غازی جیهانی و بازاڕەكانی جیهان.بەمەش هەرزانتر بووە و هەربۆیە كڕیاری باشی هەبوە.
3/ بەهۆی ئەم ململانێ‌ توندەی نێوان هەرێم و بەغداوە،  لە ساڵی 2014وە و دواتر لە ساڵی 2016وە بەغداد بەشە بودجەی و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانی بڕی، هەربۆیە هەرێم كەوتە ژێر باری قەرزێكی زۆری كەڵەكەبووی كۆمپانیاكان و وڵاتانەوە كە تاكو ئێستا وەك راگەیەنراوە هەرێم بڕی 30ملیار دۆلار قەرزدارە. ئیدی ئەوە ماوەی زیاد لە 10ساڵە هەرێم لە قەیرانێكی دارایی و بودجەدایە و ناتوانێت تەنانەت مووچەی مانگانەی مووچەخۆرانی خۆی لەكاتی خۆیدا بدات، سەرەڕای رێكەوتنی چەندینجارە لە نێوان عیراق و هەرێم لەسەر ناردنی پارەی 250هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ عیراق لەبەرامبەر ناردنی بەشە بودجە و مووچەكەدا، بەڵام هیچ لایەكیان پابەند نەبوون بەو رێكەوتنانەوە.
هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوتی كێبڕكێكەری بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان
 عیراق پێشتریش بۆریەكی گواستنەوەی نەوتی هەبووە بۆ گواستنەوەی نەوتی كەركوك-توركیا  بەناوی بۆری نەوتی ITP وە، ئەم بۆریە بەگەورەترین بۆری نەوت گوێزەرەوە دادەنرێت و لە دوو بۆری پێكدێت:
1/تیرەی بۆریەكە 46 ئینج((1,120ملیمەتر)) و لەساڵی 1977دا دامەزراوە.
2/ تیرەی بۆریەكە 40 ئینج((1.020 نلیمەتر)) و لەساڵی 1987دا دامەزراوە.
3/توانای دیزاینی لە نێوان 500-1 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێکدا و توانای كردارەكیشی 300هەزار بەرمیل لە رۆژێکدایە.
4/پێنج وێسگەی پاڵنانی هەیە( وێسگەی ع-ت-1 و ع-ت-2 و PS-3و PS-4و PS5-MT ).
لە ساڵی 2010دا عیراق و توركیا رێكەوتنی نێوانیان بۆ ماوەی 15 ساڵ درێژكردۆتەوە كە لەنیوەی ساڵی 2025دا تەواو دەبێت، بۆ گواستنەوەی نەوت بەم هێڵەدا، بۆیە  بە دواكەوتنی گواستنەوەی نەوت پیایدا توركیا داوای قەرەبوو لە عیراق دەكات گەر عیراق بەكاری نەهێنێت، بەڵام بەهۆی شەڕەكانی داعشەوە لە ساڵی 2014وە زیانی پێگەیشتووە بە درێژی 50كم بە بۆریەكانی و لە پێنج وێسگەی پاڵنانیش سێ‌ وێسگە زیانیان بەركەوتبوو، هەربۆیە عیراق كاری گواستنەوەی بەو بۆریەدا راگرتبوو. ئێستا وەك جێگرەوەیەك و كێبڕكێكەرێكیش بۆ بۆری نەوتی هەرێم-توركیا، وەزارەتی نەوتی عیراق لەسەر زاری وەكیل وەزیری نەوتی عیراقەوە باسم محەمەدەوە رایگەیاندووە كە دوای چاككردنەوەی  هێڵی بۆری عیراق –توركیا، عیراق دەتوانێت رۆژانە بڕی 350 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بكات. ئەمەش دوودڵی و بێزاریەكی لای حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا نەوتییەكان دروستكردووە، بەڵام بۆ عیراق بە دەستكەوت و داهاتی زیاتر دەگەڕێتەوە چونكە تێچووی گواستنەوەی كەمترە لە بۆری نەوتی هەرێم-توركیا.
ئەم هێڵە لە كێڵگەی نەوتی كەركوك لەناوچەی( كیوای) دەستپێدەكات و دەچێتە شاری موسڵ و لەناوچەی فیشخابورەوە دەچێتە خاكی توركیاوە و لەوێشەوە بۆسەر بەندەری جیهانی توركیا. درێژییەكەی 345كم كە بە بەشێك لە بۆری نەوتی ستراتیژی عیراقی دادەنرێت كە لەساڵی 1977وە عیراق دەستی بەدامەزراندنی كردووە كە دەتوانێت رۆژانە بڕی 600هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بكات. ئەم هێڵە لەدوای 2 هەفتە لە تاقیكردنەوە ئێستا ئامادەیە بۆ رەوانەكردنی نەوت.

یەكەم بیرە نەوت لە كێڵگەی نەوتی كەركوك لێدرا و لە ساڵی 1934دا توانرا بۆ یەكەمجاریش نەوت بەرهەمبهێنرێت و دواتریش  و لەهەمانساڵدا دەستكرا بە راكێشانی  4 هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوت و فرۆشتنی بە بازاڕەكانی جیهان لە كەركوكەوە بۆ سەر دەریای سپی ناوەڕاست

دەرئەنجام و كۆتایی
1/ پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم كێشەی یاسایی و دەستووریی و بودجەی بۆ دروستبووە لەنێوان هەرێم و عیراق و كۆمپانیا نەوتییەكانداو تا چارەسەركردنی ئەو كێشانە رەنگە دەستپێكردنەوەی درێژە بكێشێت.
2/ مەلەفی نەوتی هەرێم لە 4/4/2023وە بەتەواوەتی رادەستی كۆمپانیای نەوتی سۆمۆی وەزارەتی نەوتی عیراقی كراوە،  چیدی هەرێم بڕیار بەدەستی كۆتایی نییە لەبەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوتەكەدا.
3/ كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان لایەنێكی سەرەكی پرۆسەی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانن و داوای شایستە داراییەكانی خۆیان دەكەن كە هێشتا چ وەك قەرز و چ وەك شایستەی مانگانەی خۆیان، بەپێی گرێبەستە هاوبەشەكانی بەرهەم بە مافی خۆیانی دەزانن و وەریان نەگرتونەتەوە. 4/ ئێستا توركیا وەكو پێشتر پشتیوانی لە پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم ناكات، چونكە دەزانێت جارێكی تریش گەر عیراق سكاڵای لەسەر تۆمار بكات، زیانی گەورەی بەردەكەوێت.
5/توركیا و عیراق، بەهەلی دەزانن كە دەسەڵاتەكانی هەرێم و تەنانەت قەوارەكەشی بچووك و لاواز بكەن، هەربۆیە جارێكی تر رێگەنادەنەوە هەرێم ببێتەوە بەخاوەن و بڕیاردەر لە پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتەكەی.
6/ پێویستە هەرێم هەرچیكردووە پابەند بێت بە ڕێكەوتنەكانی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عیراقدا، بۆئەوەی چیتر مووچە و بەشە بودجەی هەرێم دوانەكەوێت و قەیرانە داراییەكەی زیاتر درێژە نەكێشێت.
7/ وڵاتانی زلهێزیش لایەنگری سەرسەختی هەرێم ناكەن وەكو پێشتر،  ئێستا هەموان داوادەكەن كە هەرێم و  بەغداد كێشە و ململانێكانیان لەنێوخۆیاندا چارەسەر بكەن.
8/لەنێوماڵی كوردی و كوردستانیشدا هیچ كۆدەنگیەك و سازانێكی نیشتمانی نییە لەسەر كۆی كێشەكان و بەتایبەتیش ئەم كێشەی نەوت و هەناردەكردنەوەی، چونكە چ حزب و سەركردە سیاسییەكان و لەپێش هەموانیشەوە جەماوەر متمانەی بە دامودەزگاكان و پلان و سیاسەتی ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان نەماوە و پشتگیری ناكەن، چونكە لەماوەی 10ساڵی رابردوودا بەهۆی ئەو سیاسەتە هەڵەی بەڕێوەبردنەوە میللەت جگە لە برسێتی و بێ‌ مووچەیی و قەیرانی دارایی و قەرزداری،  هیچ خۆشی و خۆشگوزەرانیەكی دەستنەكەوتووە. لەكۆتایدا  پرۆسەی هەناردەكردن و نەكردنەی نەوتی هەرێم، لەنێوان ئەم هەموو ئەگەر و ئاڵنگاریانەدا، چارەنووسی بەنادیاری ماوەتەوە و هیچ كەس و لایەنێكیش ناتوانێت و نازانێت كەی و چۆن پرۆسەكە دەستپێدەكاتەوە.
سەرچاوەكان:
1/  https://www.alhurra.com
2/  https://www.aljazeera.net
3/ https://ar.wikipedia.org
4/https://aawsat.com
5/https://www.skynewsarabia.com