هەژاریی و لەشفرۆشی لە رۆمانی خان شابەندەردا

ئەردەڵان عەبدوڵڵا

رۆمانی خان شابەندەر یەکێکە لە کارە جوانەکانی نووسەری عیراقی محەمەد حەیاوی، ئەم نووسەرە کە یەکێکە لە قەڵەمە دیارەکانی رۆمان و چیرۆکی عیراقی، ماوەیەکی زۆر لە دەرەوەی وڵات ژیاوە بەتایبەتی لە هۆڵەندا، کۆمەڵێک کاری جوانی هەیە. نووسەر لەم رۆمانەیدا هەوڵیداوە، تیشکێکی خێرا بخاتە سەر مێژووی پڕ ئازاری عیراق لە سایەی رژێمی سەدام حسێندا. لەهەمانکاتیشدا پانتایی باشی بۆ سەردەمی دوای رووخانی رژێمی سەدام وهاتنی ئەمریکا داناوە، بەتایبەتی رەوشی نائارمی بەغداو تەقینەوە زۆرەکانی کە لەو ساڵانەدا روویان دەدا. 

نووسەر وەکو مێژوونوسێک هەوڵیداوە بە شێوازێکی ئەدەبی بەرز ئەو مێژووە پڕ ئازارەمان بۆ بگێڕێتەوە. 
ناوەڕۆکی رۆمانەکە
سەرەتای رۆمانەکە بەم دێڕە دەستپێدەکات، لەم دێڕەشەوە کەمێک بۆنی ناوەڕۆکی رۆمانەکە دەکەین:
لەم دنیایە ئافرێنراویین بۆ ئەوەی زنجیرەیەک لە شادی و ئازاری درێژخایەنی یەک لە دوای یەک ببینین
عەلی موحان وەکو رۆژنامەنووسێکی عیراقی کە ماوەیەکی زۆرە لە دەرەوەی وڵات ژیاوە، لەپاش داگیرکردنی عیراق دەگەڕێتەوە بۆ بەغدا و لە رۆژنامەیەک کار دەکات، ئەو دەیەوێت وەکو رۆژنامەوانێکی بنکۆڵی، بەدوای ژیانی ژنە لەشفرۆشەکانی بەغدا بگەڕێت و لەرێگەی هاوڕێیەکییەوە بە یەکێک لەو ماڵانە ئاشنا دەبێت کە ئەویش ماڵی « دایکی سەبیحە» کە لە یەکێك لە خانووە کۆنەکانی گەڕەکە کۆنەکەی خان شابەندەردا دەژی. لەم ماڵە کۆنەدا کۆمەڵێک ژنی تێدایە کە ژیان وای لێکردوون جەستەی خۆیان بفرۆشن، بۆئەوەی بژێویی ژیانیان پەیدا بکەن و لەبرساندا نەمرن، هەریەکەشیان هۆکاری تایبەتی خۆی هەیە. هەندێکیان لەبەر رەوشی خێزانی، هەیانە لەبەر خراپی باری دارایی. نووسەریش هەوڵیداوە لەرێگەی ئەم رۆمانەوە، ئازار و مەینەتەکانی ئەو ژنانە باس بکات.
دیارە ئەم ماڵەش حکایەتێکی مێژوویی خۆی هەیە، ئەمەش لە زاری یەکێک لە پاڵەوانەکەوە دەگێڕێتەوە کە ئەویش مەجەرە:
خان شابەندەر پێشتر وەکو بۆرسەیەک بوو بۆ زیو، رۆژانە نرخەکانی تێدا دیاریی کراوە، ئەو کاتانەی داڕشتە کانزاییە گرانبەهاکان بە بەلە هەتا بەردەگای قشڵە هێنراوەو لەوێوە بەسەر پشتی گوێدرێژدا هێناویانە بۆ خانەکە ل 145.

بەگشتی ئەم رۆمانە وێنەیەکی تری عیراقمان پێ پیشان دەدات، بەتایبەتی لەدوای رووخانی رژێمی سەدام، ئەو رەوشە نائارامەی کە عیراقی گرتبووەوە، لێرەشەوە  گرنگیی ئەدەبمان بۆ دەردەکەوێت

سەرەتا باسی حکایەتی پڕ تراژیدیای زەوییە دەکات، کە یەکێکە لە ژنە لەشفرۆشەکان،  چۆن لەرێگەی باوکێکی نەخۆشەوە (نەخۆشی دەروونیی) چونکە ئەم باوکە شەوان بە دزی ژنەکەیەوە ئەتکی کچەکەی دەکات، کچە داماوەکەش نازانێت چی بکات، کاتێکیش سکی پڕ دەبێت نازانێت چی بکات، دایکیشی هەر بێ ئاگایە لەم تاوانە قێزەونەی مێردەکەی. دواتریش کاتێک دایکی زەوییە پێی دەزانێت و بە مێردەکەی دەڵێت، ئەویش وەکو تاوانبارێک تاوانەکە لە کۆڵ خۆی دەکاتەوە تاکە چارەسەری ئەوەیە کە زەوییەی کچی بەرن بۆ بەغداو لەوێش بۆ پیاوە گورگ ئاساکانی بەغدای بەجێبهێڵن. حکایەتی زەوییە زۆر تراژیدییە، چۆن کچێکی منداڵ دەبێتە قوربانی حەزە شێت و شەیتانییەکانی باوکی. دواجار کاتێک زەوییە بەرێکەوت دێتە ماڵەکەی دایکی سەبیحە و چارەنووسی دەبێتە ژنێكی لەشفرۆش، بەڵام لەرێگەی چەند هاوڕێیەکی نزیکییەوە تێکەڵی ئایینی سائیبەکان دەبێت و دەبێتە هەڵگری ئەو ئایینە، لەرێگەی زەویەشەوە، خوێنەر کەمێک بە ئایینی سائیبەی عیراق ئاشنا دەبێت بەتایبەتی هەندێک مەراسیمیان ئەوەی کە پەیوەندی بە خۆشۆردنەوە هەیە لە ئاوی رووباری دیجلە.
حکایەتی دووەمیش لەوەی یەکەمیان سەرنجڕاکێشترە ئەویش حکایەتی هیندە. چۆن ئەم کچە لەگەڵ هاوڕێ خۆشەویستەکەیدا بەهەردوو دەستیان باوەش بۆ ژیان دەکەنەوە، بەڵام رژێمی سەدام بە دیارچاوییەوە مێردەکەی دەکوژن و ئەمیش ناچار دەبێت بۆ ماوەیەک شارەکەی خۆی « ناسریە» بەجێبهێڵێت. لەرێگەی حکایەتی هیندەوە نووسەر توانیویەتی بەشێک لە تاوانەکانی رژێمی سەدام باسبکات بەتایبەتی لەکاتی راپەڕینی شارەکانی باشووری عیراق لە ساڵی 1991، چۆن دڕندانەی ئەو راپەرینەیان سەرکووتکردووە. دواتریش لەرێگەی هیندەوە باسی ژیانی خەڵکی عیراق دەکات لەدوای رووخانی رژێمی بەعس، چۆن میلیشیاکان ژیانی خەڵکی هەراسان دەکەن و دووبارە هیند دەبێتە قووربانی زوڵم و ستەمی ئەو میلیشیانە و ناچار دەبێت باشووری عیراق جێبهێڵێت و خۆی لە ماڵەکەی دایکی سەبیح بدۆزێتەوە.
حکایەتێکی تریش کە نووسەر پانتایی باشی بۆ داناوە، حکایەتی « زەینەب» کچێکی منداڵە کە لەپاش مردنی دایک و باوکی ناچارە دەست بە کێک فرۆشتن بکات تاوەکو خوشک و براکانی لە مردن رزگار بکات، حکایەتی زەینەبیش زۆر تراژیدییە، لەرێگەی زەینەبەوە هەست بەو دڵرەقییەی کۆمەڵگەی عیراقی دەکەیت، لەهەماکاتیشدا هەست بە ژیانی منداڵانی بێ سەرپەرشتان لە کۆمەڵگەی عیراقی دەکەیت، هەروەها هەست بە قووربانییەکان دەستی رژێمی بەعس دەکەیت.
زەینەب دەڵێت:  من باوکم نەبینییووە، چاوم کردۆتەوە تەنها لەگەڵ براکانم بووم، دایکم گوتی لە سێدارە دراوە، ساڵی پار دایکم نەخۆش کەوت و مرد، من ئەگەر بچم بۆ قووتابخانە ئەی براکانم چی بخۆن؟ل69
قوربانییەکانی کۆمەڵگە
نووسەر لە رێگەی ئەم رۆمانەوە تیشكی خستۆتە سەر توێژێکی ناو کۆمەڵگەی عیراقی، کە هەمیشە لەجیاتی ئەوەی وەکو قوربانی سەیربکرێن، بەپێچەوانەوە وەکو تاوانبارێک و کەسانێکی خراپ سەیر کراون، لەکاتێکدا ئەوانیش قووربانی  کۆمەڵگەن.

نووسەر لەم رۆمانەیدا هەوڵیداوە، تیشکێکی خێرا بخاتە سەر مێژووی پڕ ئازاری عیراق لە سایەی رژێمی سەدام حسێندا، لەهەمانکاتیشدا پانتایی باشی بۆ سەردەمی دوای رووخانی رژێمی سەدام و هاتنی ئەمریکا داناوە، بەتایبەتی رەوشی نائارمی بەغداو تەقینەوە زۆرەکانی کە لەو ساڵانەدا روویان دەدا

رەوشی نائارامی بەغدا
ئەم رۆمانە دیمەنێکی راستیی و پڕئازاریی عیراق بەگشتی و شاری بەغدا بەتایبەتی لەدوای رووخانی رژێمی بەعس پیشانی خوێنەر داوە، چۆن لەوکاتانەدا تەقینەوەو کوشتن و حوکمی میلیشیاگەری عیراقی تەنیوەو ژیانی خەڵکیش تەواو  پڕ کارەسات و ئازار بووە. نووسەر بە زمانێکی ئەدەبی جوان باس لە تراژیدیای خەڵکی بەغدا و عیراق دوای رووخانی رژێمی بەعس دەکات، ئەمەش لەزاری پاڵەوانەکانەوە کە ئەندامی هەقیقی ئەو کۆمەڵگەیەن.
لە دیالۆگی تایبەتی نێوان هیند و عەلی و چەند کەسایەتییەکی تری ناو رۆمانەکەدا، وەسفێکی گرنگی ژیانی بەغدای ئەوکاتەی کردووە.   
لە دەرەوە دەنگی تەقەکردن و تەقینەوە بەرز بوویەوە، هەستم کرد لە گۆڕەپانی راستەقینەی جەنگداین، بەڵام هیند وەک ئەوەی بەم جۆرە کەشە راهاتبێت، ئارام بوو، جاروباریش دەستبازی لەگەڵ دەکردم.
گروپگەلێکی چەکدار هەن، لەسەر دەسەڵاتدارێتی ناوچەکان ململانێ دەکەن، ل 122.
مامۆستا ئێمە مردنمان ئەزموون کردووە، خودی خۆم لە قادسیە شەهید بووم، دواتر لە ئێران بە دیل گیرام، پاش چەند ساڵێک خۆم لە نەخۆشخانەی دەروونی بینییەوە، ئەمە دووەم ئۆتۆمبیلە بیکڕم، پاشئەوەی ئۆتۆمبیلی یەکەمم لە تەقینەوەکەی سەدرییە گڕی گرت، خۆم بە سووتاوی لێی هاتمە دەر، خەڵکی پێیان سەیر بوو، چۆن لەو رووداوە رزگار بووم! مامۆستا من دەمێکە مردووم، ئاخۆ مردوو لە مردن دەترسێت؟
گوێمان لە تەقینەوەیەکی بەهێز بوو، ئەمجارە زۆر نزیک بوو، ئەوە تەقینەوەی دەیەم ببوو لەو رۆژەدا؟ ل 102 
بەگشتی ئەم رۆمانە وێنەیەکی تری عیراقمان پێ پیشان دەدات بەتایبەتی لەدوای رووخانی رژێمی سەدام، ئەو رەوشە نائارامەی کە عیراقی گرتبوەوە، لێرەشەوە  گرنگی ئەدەبمان بۆ دەردەکەوێت.
لێرەدا جێگەی خۆیەتی کە دەستخۆشی لە کاک رەنجدەر جەبار  بکەین، بۆ وەرگێڕانی ئەم رۆمانە جوانە و ئاشتکردنەوەی خوێنەری کورد بە ئەدەبیاتی عیراقی.

سەرچاوە:
محەمەد حەیاوی، خان شابەندەر، وەرگێڕانی. ڕەنجدەر جەبار. چاپی یەکەم. ناوەندی رۆشنبیری ڕەهەند.  سلێمانی.2021

محەمەد حەیاوی