شێرزاد حەسەن
ئەگەر پەرۆشیی جگەرگۆشەكانمان بین، مەرجە ئەو فەزا و ژینگە و دۆخە بخوڵقێنین كە كۆی ئامراز و میكانیزم و پێویستییەكان، لەسەر ئاستی زانستی و ئاكادیمی و پەروەردەیی فەراهەم بكرێن
(3-3)
(پاژی سێیەمین)
پەروەردەی سەردەمیانە و تازە بابەت وا لە ئێمە دەخوازن؛ وەك مامۆستایان و دایكان و باوكان كە پاشەكشێ بكەین و ئازادی بدەین بە قوتابییەكان لە قۆناغی سەرەتاییەوە تاوەكو قۆناغی خوێندنی باڵا؛ گەر گەرەكە پەرۆشی جگەرگۆشەكانمان بین، مەرجە ئەو فەزا و ژینگە و دۆخە بخوڵقێنین كە كۆی ئامراز و میكانیزم و پێویستییەكان، لەسەر ئاستی زانستی و ئاكادیمی و پەروەردەیی فەراهەم بكرێن، هەر هەموو هەڵبژاردەیەك بە قوتابییەكان ببەخشین كە رێگا بدەین و دەرفەت برەخسێنین كە سەربەستانە خۆیان چ رشتە و بابەتگەلێك هەڵدەبژێرن، هەڵبەتە ئەرك و رۆڵی پەروەردەكارانە كە رێنمایی و بەرچاوڕوونی بە خوێندكاران ببەخشن. وڵاتی «فنلاند» كە لەسەر ئاستی پەروەردەیی گلۆباڵ و جیهانگیری لە ترۆپكدان كە دروشمی یەكەمیان و كۆششیان لەسەر ئەوە بەندە كە قوتابییەكان ئەوسا سەردەكەون و خەونەكانی خۆیان وەدی دێنن بەوپەڕی داهێنانەوە؛ كە پێشمەرجە كۆی قوتابییەكان شاد و ئارام و دوورە توندوتیژی بن، بایەخی سەرەكی بە وەرزش و هونەر دەدەن، بە هەر هەموو لقەكانەوە.
سكاڵای بەردەوام ئەوەیە كە قوتابیانی سەرەتایی زێدە بزێو و نەسرەوتن، گوایە بەسەر دار و بەردا هەڵدەگەڕێن، هەمان سكاڵا و داد و بێدادی باوكان و دایكان و مامۆستاكان دەرهەق بە كچان و كوڕانی هەرزەكار هەیە، ئەو گلەیی و گازاندەی ئەو زاتانە دەرهەق بە قوتابیانی تەمەن جیاواز، بۆ هەمیشە هەن، كە لە باری سروشتی و تەندروستییەوە زۆر رەوایە و هەر دەبێت وا بێت، ئاسانە بۆ هەمووان تێبگەن كە منداڵەكان وكچگەل و كوڕگەلی نەسرەوت وبزێو بن؛ وەك دەرئەنجامێك بۆ ئەو وزە و هێز كە دەخوازن بە جۆرەها شێواز خۆیانی لێ بەتاڵ بكەنەوە، كە ئەوەشیان كار و ئەركی پەروەردەناس و دەروونناس و كۆی ستافی پەروەردەیە كە بزانن كە چلۆن وا بكەن ئەو جووڵە و بێ ئۆقرەیی و وزە و هێزە بە دیوە پۆزەتیڤ و ئەرێنییەكەی، نەك نێگەتیڤ و نەرێنییەكەی؛ چەندین كەناڵ و میكانیزم و ئامراز هەن بۆ هێوركردنەوە و دامركاندنەوەی ئەو كەف و كوڵ و جۆش و خرۆشەی كە رۆح و جەستەی قوتابیانی تەنیوەتەوە، لە قۆناغە جیاوازەكانی خوێندندا، بە واتا مەرجە ئەو زەمینەیە رێكبخرێت كە كچان و كوڕان لە دەرەوەی بازنەی قوتابخانە و ماڵدا بچنە دەرەوە بۆ كەڵك بینین لە كۆی ئەو وزە و ئینێرگی و پۆتێنشیاڵتی و توانستەی كە لە قۆناغی باخچەی ساوایانەوە هەستی پێدەكرێت، هاوڕێ لەتەك كچگەل و كوڕگەلە لاوەكاندا، كە مەرجە بە خەسار و خراپی نەڕوات و هەر لە هیچ و خۆڕایی لە ناو بچێت. دیارە لە باری فیزیكییەوە جۆرەها وەرزش هەن بۆ هێوركردنەوەی قوتابیان لە قۆناغە جیاوازەكانی خوێندندا، سەرباری چالاكییە هونەرییەكان كە زێدە رەنگین و سەنگینە بۆ كەڵك بینین لە كۆی وزە و هێز و ئینێرگی خوێندكاران؛ كە بەوە پەرەی پێبدرێت كە داهێنەرانە كۆی ئەو كەناڵ و ئامراز و چالاكییانە ببن بە بیانوێكی رێك رەخساو بۆ كەمكردنەوە بزێوی و جووڵەی زۆر كە وا دەكات خوێندكاران كەڵكی لێ ببینن.
ئەفسووس كە بە درێژایی ژیان و زیندەگی خۆم وەك قوتابی سەرەتایی و تا گەیشتن بە كۆلێژ؛ كە لە سەدەیەك پترە وەرزش و هونەر لە لایەن مامۆستایانەوە فەرامۆش كراون، تاوەكو ئێستاكێ بووە بە رۆتین و نەریت و خوو كە هیچ بایەخێك بە وەرزش و هونەر نەدرێت، لە هەمووی كوشندەتر نەبوونی تاقیگایە بۆ زانستە سروستییەكان؛ كە ئەویش چ وەك زانست و چ وەك كەڵك وەرگرتن لەو وزە و ئینێرگییە كە دەكرا لە لابۆر و تاقیگا كۆی مامۆستایانی كیمیا و فیزیا قوتابیانی خۆیان سەرقاڵ بكردایە بێ سرەوتن و خامۆشی. دیارە دایكان و باوكانیش كەمتەرخەمن؛ بە هەمان پێوودانگی مامۆستاكان هەمان خامۆشی و فەرامۆشی پەیڕەو دەكەن بەوەی كە پتر متووی ناو ماڵیان دەكەن كە بۆتە زیندان، بە تایبەتی بۆ كچان، بینینی دونیای دەرەوەی ماڵ و گەشتوگوزار زێدە گرنگن. دیارە خودی ئەم چەشنە مامەڵەیە لەتەك قوتابیاندا كە نە بواری هەیە «رۆح»ی خۆی بناسێت؛ هاوكات بۆ ناسینی بونیادی جەستەیی؛ تەنها ئەندامی هەناسە و ئەندامی ‹هەرس› كە دەكات گەدە دەناسێت و بەس، لە قۆناغی ناوەندی و ئامادەیی و هەرزەییدا؛ بیرمە كە دەگەیشتینە سەر زاووزێی كەروێشك، مامۆستا بە شەرمەوە دەیگوت؛ لە ماڵەوە سەیرێكی بكەن، زۆر جاریش هانیان دەداین ئەو چەند لاپەڕەیە بدڕێنین، كە تا هەنووكەش هەمان فەرامۆشی و ترس لە ناسینی بونیادی لەش، یەكێكە لە حەرامەكان، كە ئەوەیان دەچێتە خانە و بازنەی بێڕێزی بەرامبەر بە نەوەی نوێ. پرسیارێك: ئەگەر بترسین لە لەشناسی، چلۆن دەتوانین «رۆح» بناسین.
هەر هەموومان دەزانین بۆ منداڵان و لاوەكان خودی فەرامۆشكردنی ‹لەشناسی» و وەرزش و باقی كۆی لق و پۆپی هونەری فرە لایەن، لە ئاكامدا دەبێت بە مایەی غەمناكی و نیگەرانی لەسەر ئاستی تاكەكەسی و كۆی گروپ و تیمی جیاواز لە قوتابخانە، بە واتا ئەو رۆحی ئاهەنگسازی و ململانێی ئەرێنی و پۆزەتیڤ كە رەهەندێكی كۆمەڵایەتی تێدایە بۆ پەرەپێدان بە دیوی هاوكاری و گۆڕینەوەی جۆرەها راز و نیاز و ئەزموونی تاكگەرایی و دەستەجەمعی، لە هەمووی كوشندەتر ئەوەیە كە وانە و چالاكییە هونەرییەكان و وەرزش كە فەرامۆش دەكرێت، كە بۆ هەمیشە جێگای خۆیان چۆڵ دەكەن بۆ وانەكانی دیكەی وەك فیزیا و كیمیا و زمانی عەرەبی و لقەكانی زانستە مرۆیی و سروشتییەكان؛ بە بیانووی ئەوەی قوتابیان لە چەندین وانە دوا كەوتوون و مەرجە فریا بكەون پرۆگرام و مەنهەج تەواو بكەن بە پەلەپروزێ، بە تایبەتی كە ئەگەر لە قۆناغی بەكالۆریا بن، ئەوسا دەبێت بە هەڵڵا و هۆریایەك كە سەگ ساحێبەكەی خۆی نەناسێتەوە!
(پاژی چوارەمین)
«پەروەردەیەك بە مەرجی بێدادی و مەرگی مۆڕاڵ»
دیارە لێرەدا دەكەوین بەسەر بێدادی و نایەكسانی لەسەر ئاستی چیناییەتی، خواپێداو و دەوڵەمەندەكان مامۆستای تایبەت بۆ كچەكان و كوڕەكانی خۆیان دابین دەكەن لە كۆتایی ساڵ، یانژی زۆر زووتر، هەر لە سەرەتای خوێندنی ساڵی نوێوە. لەو لاوە خانەوادەی نەدارا و بێ دەرامەت، دەم بە دوعاوە بۆ (باریتەعالا) كە فریای جگەرگۆشەكانیان بكەون، لە تەك نماز و خەتم و هانا بردن بۆ شێخ و پیاوچاك كە نێرینەن و یەك خانمی چاكخوازی تیدا نییە كە ئەوەیان ئەوپەڕی بێدادی و نایەكسانییە، چونكە پیر و پیرۆزی بۆ نێرینە قۆرغ كراوە.
دراما و تراژیدیای تاقیكردنەوە بێجگە لە سزاخانە و دڵەڕاوكێ و ترس و تۆقین و غەمناكی و نەخۆشی؛ هیچی دیكەی بە دوادا نایەت، خەم و نەنگی و نیگەرانی لەوەدایە كە ساڵانە، بەر لە ڕاپەڕین و دوای ڕاپەڕین كڕین و فرۆشتنی پرسیار و هەم كڕینی وەڵامەكان دەستاودەست دەكات، كەم و زۆر لیژنەی پرسیار دانان كە وەك مامۆستای وانەبێژ و هەم خاوەن دانانی پرسیاری تاقیكردنەوەی بەكالۆریا، هاوكاتیش پشكنەر و هەڵسەنگێنەری وەڵامی كۆی قوتابییەكان، چ ئەدەبیات و زمان بێت، یان زانستە سروشتییەكان مرۆییەكان، ئەگەری ئەوە مەحاڵ نییە كە فرۆشتنی پرسیار دەستاودەست بكات، بەڵام دایان و باوانی ئەو كچگەل و كوڕگەلەی كە سەر بە خانەوادەی لۆردەكان و بارۆن و فیرعەون و سوڵتانەكانن، لەسەر سینییەكی زێڕین كۆی پرسیار و وەڵامەكانی دەكرێن بە خەڵات و دیاری دانسقە، ساڵ نییە گوێبیستی ئەو گۆبەند و هەرایە نەبین كە لە درەنگی شەودا پرسیارەكانی هەندێك لە بابەتگەل و وانەكان دزە دەكات لە پای دەستاودەستكردنی پرسیارەكان، گۆبەند و بەزمێكی دیكەش هەیە كە مامۆستایانی وانەبێژ و خاوەنی پرسیارەكان ناچار دەبن كە سەر لە نوێ پرسیارەكان بگۆڕن بە پەلەپروزێ تاوەكو فریای بەیانی بكەون نەوەك تاقیكردنەوەكە بە پرۆسەی خۆیدا نەڕوات و لە بار بچێت، كە دیارە ساڵانە شەڕە لەسەر ئەوەی كێ دەبێت بە بڕیاردەر و خاوەنی قاسەی داخراوی پرسیارەكان.
فەیلەسووفی فرەنسی «جان جاك رۆسۆ: (1712 – 1778) بڕوای وا بوو كە هەر كار و ئەركێك بۆ منداڵان هاوتایە بە یاری و گەمە» كە لە باری راستییەوە مەحاڵە ئەندێشەیەكی وایان هەبێت كە وەك گەنجان و تەمەندەرەكان گەمە لە ئیش و ئەرك جیای بكەنەوە، پەروەردەكردنی رەسەن بڕێكی زۆر وازی و گەمە و یاری تێدایە، كە لە قوتابخانەكانی ئێمە ئەم جۆرە خواست و مەیلە جێگای نابێتەوە، منداڵی نەسرەوت و بزێو خۆشەویست نییە، چ لە ماڵ و چ لە قوتابخانە، منداڵ و قوتابی عاقڵ ئەوەیە جووڵە نەكات و سەرگەرمی زرمەزلێ نەبێت، بگرە بە دریژایی چەندین سەدە و لەسە ئاستی دونیا، بە ئێمەشەوە، منداڵان و هەرزەكار و كچگەل و كوڕگەلی تازە هەڵكەوتوو مەرجە گوێڕایەڵ و كەمدوو و بێ پرسیار بن، دوور بن لە گومان. بە گشتی گرفتی هەرە سەرەكی پەروەردە و بەخێوكردنی منداڵان و هەرزەكاران بە كار و ئەركێكی قورس و ماندووكەر چاوی لێدەكرێت، بێ ئەوەی پەروەردەناسەكان دەركی ئەوە بكەن كە منداڵان، قوتابیان، لە ماڵ و لە مەكتەب، هەستێكی قووڵ و ترسناكیان هەیە كە بە ناوی خۆشەویستییەوە زیندانی دەكرێن و بۆ هەمیشە سزا دراون!
(پاژی پینجەمین)
«سێ مەحاڵەكەی سێگمند فرۆید»
+ لە كۆتایی ئەم وتارەدا سێ مەحاڵەكەی پزیشك و دەروونناس «سێگمند فرۆید:1856 - 1939»م بیر كەوتەوە كە رایدەگەێنێت؛ «پەروەردەكردنی مرۆڤ و هەم خوێندنەوەی لە باری دەروونییەوە زۆر ئەستەم و كوشندەیە، و هاوكاتیش حوكمكردنی لە باری رامیاری و كۆمەڵایەتییەوە سێ مەحاڵن.»
بەڵام دوا جار وەك چۆن مەحكومین بە ژیان و زیندەگی، بە هەمان ئەندازەش مەحكومین بەوەی كە واز لە پەروەردەكردنی رەسەن و مرۆڤدۆست نەهێنین، گەرچی مەحاڵیش بێت.
سیگمۆند فرۆید (1856 - 1939) پزیشكێكی دەرونزانی نەمساوییە، دامەزرێنەری پەیڕەوی دەرونشیكارییە، فرۆید یەكێكە لە بیرمەندە ھەرەمەزنەكان، لە مێژوی مرۆڤــایەتیدا.
