ئا / جینۆسایدنامە
هارلی چاپڵ
هارلی چاپڵ بۆ کوردستانی نوێ:
نەدەبوو خەڵکی رەسەن بین، دەبوو ناسنامەی کەنەدیمان بەسەردا بسەپێنرێ و زمان و کەلتورمان نەمێنێت
ماوەی ساڵانی 1600 تا هەشتاکانی سەدەی رابردوو، هاووڵاتییە رەسەنەکانی کەنەدا بە بەردەوامی رووبەڕووی هەوڵی لە ناوبردن و کۆمەڵکوژی (جینۆساید) بوونەتەوە، ئەوەش بەهۆی ململانێ و شەڕی نێوان ئیمپراتۆرییەتەکانی ئینگلیز و فەرەنساو پەلهاویشتنیان بۆ کیشوەری ئەمریکا.
چیرۆکی پڕ لەئازاری جینۆسایدکردنی هاووڵاتییە رەسەنەکانی کەنەدا کە دوای (150) ساڵ لەناوبردنیان، لەلایەن دەوڵەتی کەنەداوە بە رەسمی داوای لێبوردنیان لێکراوە و پێشووتریش بە رەسمی و نیمچە رەسمی قەرەبوو کراونەتەوە، لە زۆر رووەوە هاوشێوەی جینۆسایدی گەلی کورد و کوردستانن، بەڵام لە دوو کات و مێژووی جیاوازدا.
سێ گروپی رەسەن و دوو سەدە تواندنەوە
بۆ نموونە هاووڵاتییە رەسەنەکانی کەنەدا کە خۆیان لە سێ گروپی سەرەکیدا دەبیننەوە وەک (فێرست نەیشن، ئینوت و مەیتی)، سەرەتا لە جەنگ و رووبەڕووبوونەوەکان و دواتر بەشێوەی سیستماتیک لەناو کۆمەڵگەی کەنەدی (ئینگلیز و فەرەنسییەکان) دا هەوڵی تواندنەوەیان درا. دیارترین هەوڵ بۆ سڕینەوەشیان داگیرکردنی خاکەکەیان و دانانی دەیان و بگرە سەدان فێرگە و قوتابخانەی تایبەت بوو(رێزە دنشیاڵ سکوڵ) کە بەناچاری منداڵەکانیان لە کەسوکاریان دادەبڕێنران و دەبوو زمان و نەریت و ئاینیان بگۆڕن.
ئەو پرۆسەیە تا سەرەتای ساڵانی هەشتاکانیش بەردوام بوو، بۆیە ئێستاش لێرەولەوێ لە هەرێمە جیاوازەکانی کەنەدا، ئێسک و پروسکی ئەو منداڵانە لەو شوێنانە دەدۆزرێنەوە، کە بەشێوەیەکی زۆر دڕندانە کۆمەڵکوژ کراون.
بەڵام لە ساڵی 1980وە بەشێک لە مافەکانیان بە دەستوور بۆ گەڕێنرایەوە.
هاووڵاتییە رەسەنەکانی کەنەدا ساڵانە لە رۆژی 21ی حوزەیراندا وەک رۆژی نیشتمانیی کەنەدییە رەسەنەکان لە دەیان شوێنی ئەو وڵاتەدا چالاکی دەکەن و زمان و کەلتور و جلوبەرگ و مێژووی خۆیان بۆ خەڵک نمایش دەکەن، ئەمەش وەک بەڵگەی مانەوە و بەردەوامبوونیان .
«لێرەین و زیندووین و ناڕۆین»
هارلی چاپڵ (خواپۆکتن)؛ سەرۆکی کۆمەڵەی سیمیامۆی فێرست نەیشنەکانی کەنەدا لە ساڵیادەکەدا و لەبەردەم ئامادەبوواندا (هەرێمی بریتش کۆڵمبیا) لە ڤانکۆڤەر وتی: (ئێمە لێرەین، هێشتا زیندووین و لێرە ناڕۆین).
لاپەڕەی جینۆسایدنامە لە کوردستانی نوێ لە هارلی چاپڵی پرسی: مەبەستتان چی بوو لەوەی وتتان:(ئێمە لێرەین، هێشتا زیندووین و لێرە ناڕۆین؟ ئایا هێشتا کەنەدییە رەسەنەکان لەبەردەم مەترسی و هەڕەشەدان؟
لە وەڵامدا وتی: «لەسەرەتای درووستبوونی کەنەداوە، خەڵکە رەسەنەکەی کەنەدا، رووبەڕووی چەندین هەوڵی لەناوبردن و تواندنەوە بوونەتەوە، هەوڵەکان و هەڕەشە و ئاڵنگارییەکان هێشتا بەشێوەی نەرم بەردەوامن».
بەپێی وەڵامەکەی هارلی، کەواتە هێشتا و تا ئەم ساتەوەختەش هاووڵاتییە رەسەنەکانی کەنەدا لەبەردەم هەڕەشەی جینۆسایددان، بەڵام وەک ئەو دەڵێت بە شێوازێکی نەرم، کە ئەمەش ئاماژەیەکی ترسناکە وەک چۆن گەلی کورد لە کورستان لەلایەن وڵاتە داگیرکارەکانەوە هەمان سیاسەت و بگرە زیاتریشیان بەرامبەر دەکرێت.
هارلی دەشڵێت: «من وتم ئێمە لێرەین و ناڕۆین - هێشتا زیندووین) چونکە خاک و خەڵکەکەمان لەم وڵاتەی ناوی کەنەدایە، بەناوی یاسا و جێبەجێکردنی دادپەروەرییەوە هەوڵی ریشەکێشکردنی دراوە، بۆ نموونە ئیندیان ئاکت (لەساڵی 1876 دەرکرا بۆ تواندنەوە و تێکەڵکردنی خەڵکی رەسەنی کەنەدا و تا هەشتاکانی سەدەی رابردووش بەردەوامبوو)، ئەم بڕیارە کە دەرچوو بۆ سڕینەوەمان بوو، دەبوو بە پرۆسەی ئاسەمیلەدا بڕۆین و وەک خەڵکی رەسەن نەمێنینەوە. لەدوای ئەو یاسایەوە قسەیەکی باو هەبوو دەیانوت:(کەسێک بپارێزە، بە کوشتنی کەسێکی رەسەن).
«نەدەبوو خەڵکی رەسەن بین»
بەپێی قسەو لێکدانەوەکانی هارلی، لەپێناوی پارێزگاری لە کەسێکی تر، کوشتنی هاووڵاتیەکی رەسەنی کەنەدا رەوایەتیی پێدراوە، ئەمەش دڕندانەترین سیاسەت بووە بەرامبەر هاووڵاتییە رەسەنەکان.
هارلی دەڵێت: هەموو ئەو بیرکردنەوانە لەگەڵ ئایدۆلۆژیای کۆلۆنیالیزمدا (داگیرکاری)دا هاتن، دەبوو ئێمە خۆمان نەبین و لەناو کۆمەڵگەی کەنەدیدا بتوێنرێینەوە، نەدەبوو خەڵکی رەسەن بین، دەبوو ناسنامەی کەنەدیمان بەسەردا بسەپێنرێ و زمان و کەلتورمان نەمێنێت.
دوای ئەو هەموو (جینۆساید)ەی دژیان بەڕێوەچووە، هارلی دەڵێت: «ئەمڕۆ جوانیی کەنەدا لە فرەکەلتوری و زمان و ئاینی جیاواز و رەنگاوڕەنگییەکەیدایە، کە ئەوە خاڵی بەهێزمانە، لەم وڵاتەی ناوی کەنەدایە، لەکاتێکدا خەڵکی رەسەن ئەو مافانەی لێ دەسەنرایەوە، ساڵانە رۆژێکمان هەیە بۆ زیندووکردنەوە و پیشاندانی مێژووی خەڵکە رەسەنەکان لەکەنەدا، بۆ نیشاندانی زمان و مێژوو و کەلتورەکەمان و بەشکردنی لەگەڵ کەنەدییەکاندا».
«جینۆسایدی ئێستامان بە نەرمییە»
بەپێی لێکدانەوەکانی هارلی، ئەمەش جیاوازییە جوانەکەی ئەمڕۆی کەنەدایە لەگەڵ دوێنێی و ئەو دەنگە نەرمەی کە دەیەوێت جینۆسایدی هاووڵاتییە رەسەنەکان بەردەوامبێت و دەکرێت لایەنە جوان و باشەکەی بۆ نەتەوە و میللەتانی جینۆسادکراو لە نێویاندا (گەلی کوردستان) بگوێزرێتەوە.
بەگوێرەی دوا ئامارەکان، هاووڵاتیانی رەسەن لە کەنەدا زیاتر لە یەک ملیۆن و 600 هەزار کەسن و بەسەر سێ جۆر گروپدا دابەشبوون:
-نەتەوەی یەکەم (فێرست نەیشن) کە نزیکەی ملیۆنێک دەبن، لە ناوچەی تایبەت بەخۆیان دەژین لە هەرێمە جیاوازاکانی کەنەدا .
-مەیتی نزیکەی 600 هەزار دەبن، بەزۆری دەکەونە ناوەڕاستی کەنەداوە لە هەرێمەکانی (مەنیتۆبا، سەسکچوان، ئەلبێرتا).
-ئینوت زیاتر لە 65 هەزار کەس دەبن، دەکەونە ناوچەکانی باکووری خۆرئاوای کەنەداوە کە بە(Northwest Territories) ناسراون، هەندێکیشیان دەکەونە باکووری هەرێمی کوبەک و هەرێمی نەوفاوندلاند و لابرادۆرەوە.
