عومەر ئیسماعیل باوزێی
كۆماری میسری عەرەبی، لە وڵاتە گەورەو گرنگەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە و لەسەر گۆڕەپانی سیاسییدا كاریگەریەكی بەرچاوی هەیە. لە باكوروی خۆرهەڵاتی كیشوەری ئەفریقیا هەڵكەوتووە، بەڵام دورگەی سینا، کە بەشێکی گرنگە لەوڵاتەکەدا دەكەوێتە كیشوەری ئاسیا. میسر هاوسنوورە لەگەڵ لیبیا لە خۆرئاوا، سودان لە باشوور، دەریای سوور لە خۆرهەڵات، ئیسرائیل و فەلەستین لە باكووری خۆرهەڵات و دەریای سپی ناوەڕاست لە باكوور، ژمارەی دانیشتوانی زیاتر لە (100) ملیۆن كەسە. بەهۆی رووباری نیل، خاوەن خاكێكی بەپیتە. بەهۆی ئەوەی هەرسێ كیشوەری ئەفریقیا و ئەوروپا و ئاسیا بەیەكەوە دەبەستێتەوە، پێگەیەكی گرنگی ستراتیژی، ئابووریی و سەربازی هەیە و لە كۆنەوە قاهیرە پایتەختی وڵاتەكەیە. مێژووی میسر دەگەڕێتەوە بۆ هەزارەی چوارەمی پێش زایین، لە رابردوودا شارستانیەتێكی گەورەی هەبوو، هەتا سەردەمی داگیركاری ئەسكەندەری مەكدۆنی 27 بنەماڵەی فیرعەونەكان فەرمانڕەواییان تێداكرد، پاشان پەتلیمۆسەكان فەرمانڕەوای وڵاتەكە بوون هەتا لەساڵی (31 پ.ز)دا ئیمپڕاتۆریەتی رۆمانی كۆتایی بە دەسەڵاتی شاژن (كلیۆپاترا ٥٢-٣١ پ.ز) هێنا. ساڵانە ملیۆنان گەشتیار بۆ بینینی قوچەك/ هەرەمەكان سەردانی میسر دەكەن، كە یەكێكن لەحەوت سەرسوڕهێنەرەكەی جیهان.
كورتەیەك لەژیانی ناپۆلیۆن پۆناپارت
ناپۆلیۆن رۆژی سێشەممە (15/8/1769ز) لە کۆشکی بنەماڵەی (پۆناپارت) لە شاری ئەژاكسیۆی پایتەختی دورگەی كۆرسیكا لەدایكبووە، كە پێشتر فەرەنسا دورگەكەی لە ئیتالیا كڕیبوو. دوای مەشق و خوێندنی سەربازی، بە پلەی مولازمی دووەم لە بەشی تۆپخانەی سوپای فەرەنسادا بڕوانامەی وەرگرت، هاوكات پەرەی بە لایەنە فكریی و هزریەكانی خۆیداو كاریگەربوو بە بەرهەمەكانی (ڤۆڵتێر، مۆنتیسكۆ و جان جاك رۆسۆ) هەروەها ئەندامی پارتی (یەعقوبیەكان) بوو، لە ساڵی (1796ز)دا لەگەڵ (جۆزفین)ی هاوسەری یەكێك لە سەركردە فەرەنسیە گیانلەدەستدراوەکاندا هاوسەرگیریی كرد. لە نێوان ساڵانی (1799-1815ز)دا ئیمپڕاتۆری سەرتاسەری فەرەنسا بوو، دواتر لەشەڕی (واتەرلۆ) شكستیهێناو دوورخرایەوە بۆ دورگەی (سانت هێلانە) لە ئۆقیانوسی ئەتلەسی و خۆرئاوای كیشوەری ئەفریقیا، پاشان لە رۆژی شەممە (5/5/1821ز)دا بەهۆی نەخۆشیی شێرپەنجەی گەدە كۆچی دواییكرد.
هۆكارەكانی داگیركردنی میسر
لەكۆتایی سەدەی هەژدەدا پڕوپاگەندەی سامانی سروشتی میسر دوو ئەوەندەی پێشوو زیادییكردبوو، كۆمپانیای بازرگانی و وەبەرهێنان دامەزرا بوون، دەمێكبوو دبلۆماسیەتی فەرەنسا پەلیهاویشتبووە ئەو وڵاتانەی كەوتبوونە ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی و فەرەنسییەكان چاویان بڕیبووە خاكی دەوڵەمەند و ئاوەدانی میسر، چونكە كەوتبووە سەر دەریای سپی ناوەڕاست و دەریای سور. لەشکرکێشی بۆ سەر میسر، بەشێکبوو لە پلانێکی فراوانتر بۆ هێرشکردنە سەر بەرژەوەندییە سیاسی و ئابووریەکانی بەریتانیا و کۆنترۆڵکردنی رێگای هیندستان و دامەزراندنی ئیمپڕاتۆریەتی فەرەنسی لەناوچەکانی خۆرهەڵات. بیرۆکەی داگیرکردنی میسر لەلایەن فەرەنسیەکان تازە نەبوو، بەڵکو مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی خاچدروشمەکان و هێرشی پاشا لویسی نۆیەم بۆسەر میسر لە ناوەڕاستی سەدەی سێزدەیەمدا، هەروەها لە ناوەڕاستی سەدەی حەڤدەیەمیشدا فەیلەسوفی بەناوبانگی ئەڵمانی (لایب نیتسێ 1644-1716ز) راپۆرتێكی بۆ (لویسی چواردەیەم 1643-1715ز)ی پاشای فەرەنسا نارد بوو، تێیدا دەڵێت: «میسر داگیربكە، هەتا پێگەی هۆڵەندییەكان لەسەرتاسەری ئاسیادا لەباربچێت» هەرچەندە لەكۆتایی سەدەی هەژدەدا هۆڵەندییەكان لەهاوكێشەكە دەرچوون و بەریتانیەكان شوێنیانگرتنەوە.
جگەلەوەی باسکرا، چەند هۆکارێکی دیکە هەبوو بۆ داگیرکردنی میسر لەلایەن فەرەنساوە
یەکەم: خواستی حكومەتی فەرەنسی
هۆكاری سەرەكیی هێرشی فەرەنسا بۆ میسر، دەگەڕێتەوە بۆ خواستی حكومەتی فەرەنسا، كە ئیمپڕاتۆریەتی خۆی لە خۆرهەڵات و دەریای ناوەڕاستدا بنیاد بنێت، بەتایبەت لە دوای شۆڕشی فەرەنسی لەساڵی (1789ز)دا مەبەستیان بوو فەرەنساش پێگەیەكی هەبێت لەبازنەی وڵاتە داگیركەرەكاندا، هەروەها چەند نووسەر و گەشتیارێكی فەرەنسیش گرنگی خاكی میسریان بۆ حكومەتەكەیان رونكردبۆوە، تەنانەت (شارل موریس دو تالێران پریگور 1754-1838ز)ی وەزیری دەرەوەی فەرەنسا لەساڵی (1797ز)دا توێژینەوەیەكی لە (كۆمەڵەی زانستی فەرەنسی)دا خستەڕوو، تێیدا باسی ئەو پێویستی و بەرژەوەندییانەی وڵاتەكەی كرد، كە دەبنە هۆكارێك بۆ داگیركردنی میسر، هەروەها ئاماژەی بەدۆخی خراپی میسریەكاندا، كە چۆن ژیانێكی نالەباریان هەیە لەسەردەستی مەمالیكەكان و عوسمانییەكان.
ناپۆلیۆن کە گەیشتە شاری قاهیرە نامیلکەیەکی بەزمانی عەرەبی دابەشکرد، دانیشتوانی شارەكەی دڵنیاكردەوە، سەرو ماڵیان پارێزراوە
دووەم: دابڕینی بەریتانیا لە هیندستان
لەوكاتەدا تەنها بەریتانیا لەگۆڕەپانەكەدا مابوو، كە رووبەڕووی فەرەنسا ببێتەوە، ئەمەش بەهۆی هێز و توانای كەشتیگەلی بەریتانی لە دەریادا، سوپای فەرەنسا نەیتوانی بەریتانیا داگیربكات، بۆیە حكومەتی بەڕێوەبردن بیریكردەوە باشترین بیرۆكە بۆ لێدانی بەریتانییەكان، داگیركردنی وڵاتی میسرە، چونكە بەریتانیاش لەڕێگەی وشكانیەوە ناتوانێت رووبەڕووی سوپای فەرەنسا ببێتەوە. بۆئەوەی هەڕەشە لەڕێگای هاتوچۆی ئیمپڕاتۆریەتی بەریتانیا بۆ هیندستان بكەن، واتا ئامانجەكە لاوازكردنی پێگەی ئابووریی و بازرگانی بەریتانیا بوو، چونكە گرنگی هیندستان وەك ناوەندێكی بازرگانی، بەردەوام لەخەیاڵ و پلانی فەرەنسیەكاندا بوو.
سێیەم: دوورخستنەوەی ناپۆلیۆن لە فەرەنسا
چونکە وەك كەسایەتیەكی بەهێز و خۆشەویست لە فەرەنسا ناوبانگی دەركردبوو، بوونی ئەو لە پاریس مەترسی بۆ سەر دەسەڵاتداران دروستكردبوو، حكومەتی بەڕێوەبردن بیری لەوەكردەوە بۆ ئەوەی هاوشێوەی (ماکسیمیلیان رۆبسبێر ١٧٥٨-١٧٩٤ز) وڵات رووبەڕووی دیكتاتۆرێكی دیكە نەبێتەوە، پێویستە خۆی لەو دۆخە رزگار بكات، لەو هێرشەدا ئەگەر ناپۆلیۆن سەركەوتن بەدەستبهێنێت دەبێتە گەشانەوەی فەرەنسا لەبواری نێودەوڵەتیدا، ئەگەر شكستیشی هێنا، پێگەو ناوبانگی خودی ناپۆلیۆن لاواز دەبێت.
فەرەنسییەكان لە بواری رۆشنبیریدا، توانیان فكر و هزری رۆشنگەریی ئەوروپا بگوازنەوە بۆ گەلی میسر و دەزگای چاپیان لەگەڵ خۆیاندا هێناو 2 رۆژنامەیان لە شاری قاهیرە دەردەکرد، کە یەکێکیان بەزمانی عەرەبی بۆ هەواڵەکان و یەکێکیشیان بۆ زانستەکان بەزمانی فەرەنسی بوو
چوارەم: كاركردن بەدروشمەكانی شۆڕشی فەرەنسی
پشتگیرییكردنی هەموو ئەو شۆڕش و راپەڕینانەی لەداگیرگەكاندا دژی بەریتانیا بەرپاببوون و رزگاركردنی گەلانی داگیركراو یەكێكبوو لەدروشم و بیروباوەڕەكانی شۆڕشی فەرەنسی، كە (ئازادی، یەكسانی و دادپەروەری) لەخۆدەگرت، بۆیە مەبەست گواستنەوەی ئەم بیروباوەڕانەبوو.
پێنجەم: خواستی خودی ناپۆلیۆن
لەكاتی سەركەوتنەكانی لە ئیتاڵیا هەمیشە لەبیری داگیركردنی میسردا بوو، بەدرێژایی شەڕەكانی لە ئیتاڵیا خەریكی خوێندنەوەی كتێب بوو، تەنانەت كتێبەكەی (كۆنت والنە 1757-1820ز)ی نووسەری فەرەنسی، كە دەربارەی میسر بوو، هەروەها چەند كتێبێكی دیكەی لەوبارەیەوە خوێندەوە، بۆیە لەڕۆژی چوارشەممە (16/8/1797ز)دا لەسەربازگەكەیەوە بۆ حكومەتی پاریس دەنووسێت: «هەستدەكەم كاتی ئەوە هاتووە بۆ نابودكردنی بەریتانیا دەست بەسەر میسردا بگرین». كاتێك ناپۆلیۆن پلان و بەرنامەی هێرشكردنەسەر میسری بە فەرماندە سەربازییەكانی سوپاكەی گوت، هەموویان سەریان لەو بڕیارە سەرشێتانەی سوڕما، بەڵام دواتر (تالیران)ی وەزیری دەرەوە بەرگریەكی سەرسەختانەی لەپلانەكەیكرد.
کاتێک ناپۆلیۆن لە ساڵی (1797ز)دا تاكلایەنە پەیمانی ئاشتی (كۆمبۆفۆرمیۆ)ی لەگەڵ نەمسا واژۆكرد، لەوكاتەدا تاكە دوژمنی سەرسەختی فەرەنسا، بەریتانییەكان بوون، بۆیە هەموو هەوڵ و توانایەكی خستەگەڕ هەتا حكومەت رازیبكات بۆ هێرشكردنە سەر میسر كەشتی و سوپای پێبدات. هەمانكات، ناپۆلیۆن و تالیران بۆ رازییكردنی حكومەت بۆ پێدانی كەشتی و سەرباز و خەرجی، زۆر زەحمەتیان نەدی، چونكە کاربەدەستانی فەرەنسا بەهۆی گرنگی لایەنی ئابووری، سیاسی و سەربازی، هەڵمەتەكەیان بەهەنگاوێكی باشدەزانی.
ئامادەكاری بۆ هێرشكردن
ژەنەڕاڵ ناپۆلیۆن رۆژی شەممە (5/5/1798ز) بە رەسمی بووبە فەرماندەی ئەو سوپایەی بۆ میسر دەڕۆیشت و رۆژی شەممە (19/5/1798ز) هەموو شتێك ئامادەبوو، تەنانەت لەهەڵبژاردنی سەربازەكانیشدا رەچاوی مەیخۆرو ئەوانەشیكردبوو، كە حەزیان بەڕابواردنە، بۆیە لەڕیزی سوپاكەی دووریخستنەوە. دوای ئەوەی كەشتییەشەڕكەرەكان لەبەندەری (تۆلۆن)ی باشووری فەرەنسا لەنگەریانگرت، كە پێكهاتبوون لە (350) كەشتی گەورە و بچوك و بەلەم، هەروەها سوپایەكی (36) هەزار سەربازی بە تۆپهاوێژو چەكەكانیانەوە. ئینجا فەرمانیكرد پڕوپاگەندەیەك بڵاوبكەنەوە، كە دەیەوێت سوپاكەی بە گەروی (جەبەل تارق)دا رەدبكات و دەوری ئیسپانیا بدات و بگاتە ئێرلەندا، بەوهۆیە ژەنەراڵ (نیلسۆن 1758-1805ز)ی فەرماندەی دەریاوانی سوپای بەریتانیا بەهەڵەداچوو، لە جەبەل تارق بۆسەی بۆ سوپای فەرەنسا دانا، بەڵام ئەوان بەرەو دورگەی مالتە رۆیشتن. جێگای ئاماژەیە، هێرشی سەر میسر، دووەمین شەڕی گەورەی ناپۆلیۆن بوو، كە دواتر رۆڵێكی گەورەی لەمێژووی ژیان و سەركەوتنەكانی ئەودا تۆماركردو فەرەنسای گەیاندە پێگەیەكی تایبەت.
رووداوەكان و شاڵاوە داگیركارییەكانی ناپۆلیۆن
بەڕواڵەت میسر لەژێردەسەڵاتی عوسمانییەكان بوو، بەڵام لەڕاستیدا (نۆبیی)یەكان دەسەڵاتداری راستەقینە و خاوەن سوپا بوون، ساڵانە تەنها باجیان بە ئەستەمبوڵ دەدا، عەرەبەكان، پێكهاتەیەكی سەرەكیی دانیشتوان بوون و بەكاری بازرگانییەوە خەریكبوون، دەوڵەمەندی گەورەیان لێهەڵكەوتبوو، (قیبتی)ەكانیش، كە پاشماوەی رەسەنی فیرعەونەكان بوون، عەرەبەكان دەیانچەوساندنەوە، بۆیە چەندجارێك ناپۆلیۆن ئەوەی دوپاتكردبۆوە، كە شەڕی لەگەڵ سوڵتانی عوسمانی نییە، بەڵكو دەیەوێت بەئاشتی گەلانی میسر لەچەوسانەوە رزگار بكات.
كاتێك رۆژی شەممە (30/6/1798ز) گەیشتنە كەناراوەكانی ئەسكەندەریە، توانی لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا شارەكە داگیربكات، دوای چەند رۆژێك مانەوە تیایدا، ژەنەراڵ كلێبەری بەفەرماندەی گشتی شارەكە دەستنیشانكردو بەرەو ناوچەكانی باشوورو شاری قاهیرەی پایتەخت پێشڕەویكرد، بەڵام سوپاكەی لەڕێگادا بەهۆی بەرزی پلەی گەرما و كەمیی ئاوو خۆراك، هەروەها بەربەرەكانێی هۆزە عەرەبەكان، رووبەڕووی زۆر نەهامەتی بۆوە، دواتر لەڕۆژی هەینی (20/7/1798ز)دا لەشەڕی (ئەمبابە) لەنزیك ئەهرامەكان لەگەڵ سوپای عوسمانی و مەمالیكەكان بەفەرماندەیی مورادبەگ بەیەكیاندادا، سەرئەنجام سوپای میسر شكاو (40) تۆپهاوێژیان دەستیبەسەرداگیرا، دواتر سوپای فەرەنسا گەیشتنە شاری قاهیرە. هەمانکات، ناپۆلیۆن نامیلکەیەکی بەزمانی عەرەبی دابەشکرد، دانیشتوانی شارەكەی دڵنیاكردەوە، سەرو ماڵیان پارێزراوەو پێویستە ئارامبن و رووبەڕووی سوپاکەی نەبنەوە، تەنها پێویستە لەسەریان باج بە فەرەنسیەكان بدەن. ئینجا بڕیاریدا رێز لە ئایینی ئیسلام بگیرێت و مەلاو مزگەوتەكان پارێزراوبن، هەروەها تەواوی موڵك و ماڵی نیەكان، كە بەرەو باشوور هەڵاتبوون، دەخرێتەسەر خەزێنەی دەوڵەتی فەرەنسی. لەوكاتەدا روسەكان بەیاننامەیەكیان دەركرد، كە ناپۆلیۆن دژی ئایینی مەسیحیە، تەنانەت خەڵكی میسرو زۆربەی والیەكانیش قایل نەبوون بەبانگەشەكانی دەربارەی ئیسلام، بەڵكو بەبێبڕوا هەژماریاندەكرد.
مانگێك دوای داگیركاری میسر، سوپای دەریایی بەریتانیا بەفەرماندەیی نیلسۆن لەكەنداوی (ئەبوقیر)دا چەند كەشتیەكی شەڕكەری فەرەنسیان تێكشكاندو زیانێكی زۆریان پێگەیاند، فەرماندەی سوپای دەریایی فەرەنسی (برۆیس) لەشەڕەكەدا كوژرا، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی بۆ ماوەیەك پەیوەندی سوپاكەی بەفەرەنسا بپچڕێت، بۆیە ناپۆلیۆن بڕیاریدا پشت بەداهاتی ناوخۆی میسر ببەستێت.
سەید محەمەد كەریم، كە پێشتر والی شارەی ئەسكەندەریەو زۆر دەوڵەمەندبوو، بەبیانووی خیانەتكردن لە سوپای فەرەنسا دەستگیركراو گواسترایەوە بۆ قاهیرە، داوای (300) هەزار فرەنگی زێڕی لێكرا، بەڵام لەبەرئەوەی بڕوای بەچارەنووس هەبوو، پارەكەی نەدا، دواتر لەبەرزاییەكی شاری قاهیرەدا لەداردراو لەتەنیشتیدا نووسرا: (ئەمەیە سزای خائین و پەیمانشكێنان)، هەرچەندە پیاوماقوڵانی میسر داوایانكرد تەرمەكەی بەخاكبسپێرن، بەڵام كەڵكی نەبوو، لەبەرئەوە دەوڵەمەندەكانی میسر ترسیان لێنیشت، توانرا لەماوەی چەند رۆژێكدا (4) ملیۆن فرەنگی زێڕ كۆبكرێتەوە. دوای ئەوە، سوپایەكی پێكهاتوو لە بەریتانی، میسریی، مەمالیك و عوسمانیەكان هێرشیانكردەسەر فەرەنسییەكان لەناوچەی (ئەبوكێف) شەڕێكی گەورەی دەریایی روویداو سوپای فەرەنسا شكستیخوارد.
سوڵتانی عوسمانی بڕوای بەو پڕوپاگەندەیە نەمابوو، كە ناپۆلیۆن شەڕی لەگەڵ (بابیعالی)دا نییە، بۆیە سوپایەكی رەوانەی سوریا كرد، ناپۆلیۆن بۆ شەڕكردن لەگەڵ ئەو سوپایەدا بەسەرخاكی فەلەستیندا رویكردە سوریا، دوای داگیركردنی شاری (عەریش) لە نیمچەدورگەی سینا، یەكلەدوای یەك شارەكان خۆیاندا بەدەستەوە، پاشان لەڕۆژی پێنجشەممە (14/3/1799ز)دا گەمارۆی شاری (یافا)یدا، دواتر لەڕۆژی سێشەممە (16/4)دا هێرشیانكردەسەر شارەكە و تاڵان و كوشتارێكی زۆریانكرد. كاتێك (4) هەزار سەربازی عوسمانی، كە زۆرینەیان خەڵكی لوبنان بوون، داوای پاراستنیانكرد و خۆیاندابەدەستەوە، بەڵام دوای (3) رۆژ بەفەرمانی ناپۆلیۆن هەموویان كوژران.
هەرچەندە سوپای فەرەنسا ماوەی (2) مانگ گەمارۆی شاری عەككایدا، دواتر ناپۆلیۆن بەمەبەستی رێككەوتن نوێنەرێكی خۆی نارد بۆلای (ئەحمەد پاشای جەزار)ی والی عەككا، بەڵام ناوبراو قایل نەبوو نێردراوەكە ببینێت. دوای كوژرانی نزیكەی (3) هەزار سەرباز، سەرئەنجام فەرەنسیەكان شكستیانخواردو بەبیانوی سەركوتكردنی (بەدوە دەشتەكییەكان)، كە ئاژاوەو كێشەی زۆریان هەڵگیرساندبوو گەڕانەوە بۆ میسر، لەوكاتەشدا نەخۆشی تاعون بڵاوببۆوەو ئەو سەربازانەی نەخۆشدەكەوتن لەڕێگا بەجێیاندەهێشتن، رۆژی یەکشەممە (14/7/1799ز) سوپای فەرەنسی گەیشتەوە قاهیرە. پاش چەند رۆژێك هەواڵ گەیشت، كە سوپای عوسمانی گەیشتوونە بەندەری (ئەبوقیر) بەمەبەستی رزگاركردنەوەی میسر، دوای ئەوەی لەڕۆژی دووشەممە (15/7)دا فەرەنسییەكان هێرشیان كردە سەر سوپای عوسمانی، لەماوەیەكی كەمدا توانیان (15) هەزار سەربازی عوسمانی بكوژن و سەركەوتنێكی گەورەیان بەسەر كەشتیگەلەکەیاندا تۆماركرد.
ماوەی چەند مانگێكبوو ناپۆلیۆن پەیوەندی لەگەڵ فەرەنسا پچڕابوو، بەڵام رۆژێك بەڕێكەوت رۆژنامەیەكی كەوتەبەردەست، كە تێیداهاتبوو: وڵاتانی (نەمسا، بەریتانیا، روسیا، شانشینی ناپۆلی و عوسمانی) لەدژی فەرەنسا دووەم هاوپەیمانێتی ئەوروپیان پێكهێناوەو بارودۆخی ناوخۆی فەرەنسا تێكچووە، بۆیە دەرفەتی بۆ هەڵكەوت و بەمەبەستی خۆدزینەوە لە شكستەكانی لە میسرو سوریا، بڕیاریدا بەبیانوی پاراستنی دۆخی ناوخۆی وڵات بگەڕێتەوە. دوای ئەوەی فەرماندەیی گشتی سوپای میسری دایە ژەنەراڵ كلێبەرو فەرمانیدا بەنهێنی (4) كەشتی بۆ ئامادەبكەن، پاشان (500) سەربازی هەڵبژاردو لەڕۆژی (23/8/1799ز)دا بەرەو فەرەنسا گەڕایەوە.
سیاسەتی فەرەنسا لە میسر لەدوای گەڕانەوەی ناپۆلیۆن
ناپۆلیۆن دوای خۆی ژەنەراڵ كلێبەری راسپارد هەوڵبدات میسر بكاتە خاڵێكی بەكارهاتووی فەرەنسا و لەدژی عوسمانییەكان بەكاریبهێنێت، ئەگەر بارودۆخیش باشنەبوو دەتوانێت پەیمانی ئاشتی ببەستێت. دوای ئەوەی لەڕۆژی دووشەممە (30/12/1799ز)دا قەڵای عەریش لەلایەن سوپای عوسمانی دەستی بەسەردا گیرایەوە، كلێبەر ناچاربوو بەبێ هیچ مەرجێك لەگەڵ عوسمانییەكاندا بكەوێتە دانوستان، لەئەنجامدا رێككەوتنی (عەریش)ی لەساڵی (1800ز)دا لێكەوتەوەو بڕیاردرا سوپا و كەشتیگەلی فەرەنسی بەهەموو كەلوپەلێكەوە لەخاكی میسر بكشێتەوە، بەڵام بەریتانییەكان بەم رێككەوتنە رازی نەبوون، بۆیە كلێبەر كشانەوەی سوپاكەی لە میسر دواخست و خۆی ئامادەكرد بۆ شەڕكردن لەگەڵ سوپای عوسمانی، لەڕۆژی (20/3/1800ز)دا لەنزیك قاهیرە شەڕی (هلیوبولیس) لەنێوان ژەنەراڵ كلێبەرو (یوسف زیاپاشا)ی سەدری ئەعزەمی عوسمانی روویداو عوسمانییەكان سەركەوتن.
سەرئەنجام گەنجێكی خەڵكی حەلەب بەناوی (سلێمان)، كە لە زانكۆی ئەزهەر دەیخوێند، لەڕۆژی شەممە (14/6/1800ز)دا خەنجەرێكی لەژەنەراڵ كلێبەرداو كوشتی، دواتر فەرماندەیی سوپای فەرەنسی بۆ (ژاك مۆنۆ)ی فەرمانڕەوای قاهیرە گواسترایەوە، ئەویش بڕیارییدا رێككەوتنی عەریش هەڵبوەشێنێتەوە، بەڵام كاتێك لەڕۆژی (8/3/1801ز)دا سوپای عوسمانی لەكەنداوی ئەبوقیرەوە هێرشكردەسەر فەرەنسیەكان، ژەنەرال مۆنۆ توشی شكستهات و لە شاری ئەسكەندەریە كشایەوە، سوپاكەشی لە میسردا گەمارۆدرا، دواتر لەڕۆژی (2/9/1801ز)دا رێككەوتن لەسەر رادەستكردنی تانك و كەشتییەكانی فەرەنسا، پاشان سوپاكە گەڕایەوە بۆ وڵاتی خۆیان.
ناپۆلیۆن کە گەیشتنە كەناراوەكانی ئەسكەندەریە، توانی لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا شارەكە داگیربكات
جووڵانەوەو بەرگری عەرەب
لەكۆتایی مانگی (ئۆكتۆبەری 1798ز)دا یەكەم شۆڕش لە دژی فەرەنسیەكان لە قاهیرە روویداو چەند سەربازێكی فەرەنسی كوژران، شۆڕشگێڕان ماوەی 3 رۆژ لەناو كۆڵانەكانی قاهیرەدا بەرگریان لەخۆیانكردو راپەڕینەكە بەردەوامبوو، لەئەنجامدا فەرەنسییەكان لە تۆڵەی ئەم سەربزێویەدا رۆژانە (12-30) كەسیان لەگیراوەكان لەسێدارەدەدا، لەدژی زەبروزەنگی سوپای فەرەنسا لەگوندەكانی دەوروبەری قاهیرەش راپەڕین سەریهەڵدا. ناپۆلیۆن فەرمانی بەفەرماندە (كروازیە)دا بۆ دامركاندنەوەو سوتاندنی گوندەكان و بەدیلگرتنی ژن و منداڵەكانیان، پاشان كەلەسەری كوژراوەكانیان لەچەند گونیەیەكدا هێنا بۆ گۆڕەپانی ناوەندی شاری قاهیرە بەمەبەستی چاوترساندنی خەڵكەكە. ناپۆلیۆن بۆیدەركەوت لەخاكێكدا دەژیت، خەڵكەكەی بەدەسەڵاتەكەی رازی نییە و وەك داگیركەر سەیری دەكەن، نەك رزگاركەر، بۆیە بڕواو متمانەی گەلی میسر و سوپای فەرەنسا بوونی نەما. دیسان ساڵی (1800ز) لە قاهیرە دووەم راپەڕین و شۆڕشێكی دیكە لەدژی سوپای فەرەنسا بەرپاكرا، بەهۆی بەرگری دانیشتوان، فەرەنسییەكان كارەساتێكی تۆقێنەریان ئەنجامداو شارەكە سوتێنراو دزیی و تاڵانی سەریهەڵدا.
هاتنی ناپۆلیۆن و سوپاكەی خزمەتێكی گەورەی بە وڵاتەكە كرد، چونكە پەلامارەكە بوو بە مایەی بەئاگاهێنانەوەی گەلانی ناوچەكە بە گشتیی و گەلی میسر بەتایبەتی بۆ رزگاربوون لە دەسەڵاتی بێگانەو بەدیهێنانی قەوارەیەكی سیاسی سەربەخۆ
ئەنجامەكانی داگیركاری فەرەنسا لە میسر
ناپۆلیۆن لەهەڵمەتەكەیدا شانبەشانی سوپا سەربازیەكەی 146 زانای لەبوارە جۆراوجۆرەکانی وەک: هونەرمەند، جوگرافیناس، ئەندازیار، فەلەکناس، جیۆلۆجی، شوێنەوارناس، مێژوونووس، ئابووریناس، روەكناس، وێنەکێش و پزیشكی لەگەڵ خۆی هێنا بۆ میسر، کە زۆربەیان ئەندامی ئەکادیمیای زانستی فەرەنسی بوون، بۆئەوەی لەبوارەكانی ئاووهەوا، هەڵكەوتەی جوگرافی، لایەنی مێژوویی و كۆمەڵایەتی دانیشتوانی میسر، پاشماوەی شارستانی و باری ئابووری بكۆڵنەوە. هێنانی ئەو زانایانەش دواتر بووە هۆی ئەوەی دەروازەكانی ئەو سەر زەمینە دێرینە و ئەو شارستانییەتەی لانكەی مرۆڤایەتیە بەڕووی زانستدا بكرێتەوە، کە گرنگترینیان دۆزینەوەی (بەردی رەشید) بوو، بەوهۆیەوە دواتر توانرا شیکردنەوە بۆ خەتی (هیرۆگڵیفی) سەردەمی فیرعەونەکان بکرێت، هەروەها زاناكان توانیان لەهەموو بوارەكانی میسر بكۆڵنەوەو كتێبێكی قەبارە گەورەیان بەناوی (پێناسەی میسر) لە (37) بەرگدا و بەزمانی فەرەنسی چاپكرد، هەروەها كۆمەڵێك رێگاوبان و پردو رێگای شەمەندەفەر و كارگەی پیشەسازییان دامەزراند. ناپۆلیۆن فەرمانی بە ئەندازیارەكانی دا لەو نەخشانە بكۆڵنەوە، كە دەربارەی كەناڵی سوێس لەسەردەمی بنەماڵەی بیست و شەشەمی فیرعەونەكان و بەتایبەت لەسەردەمی فەرمانڕەوایی (نیكۆی دووەم 616-595 پ.ز) هەوڵیدابوو لەڕێگای هەڵكەندنی نۆكەندێكی گەورەوە لكی خۆرهەڵاتی رووباری نیل بەدەریای سور بگەیەنێت. دواتریش ئەنجامی ئەم نەخشەكێشانەی ئەندازیارە فەرەنسییەكان هاتنەكایەی پڕۆژەی نۆكەندی سوێس بوو، كە لەساڵی (1869ز)دا تەواو بوو، هەروەها فەرەنسییەكان لە بواری رۆشنبیریدا، توانیان فكر و هزری رۆشنگەری ئەوروپا بگوازنەوە بۆ گەلی میسر و دەزگای چاپیان لەگەڵ خۆیاندا هێناو 2 رۆژنامەیان لە شاری قاهیرە دەردەکرد، کە یەکێکیان بەزمانی عەرەبی بۆ هەواڵەکان و و یەکێکیشیان بۆ زانستەکان بەزمانی فەرەنسی. واتا هاتنی ناپۆلیۆن و سوپاكەی خزمەتێكی گەورەی بە وڵاتەكە كرد، چونكە پەلامارەكە بوو بە مایەی بەئاگاهێنانەوەی گەلانی ناوچەكە بە گشتیی و گەلی میسر بەتایبەتی بۆ رزگاربوون لە دەسەڵاتی بێگانەو بەدیهێنانی قەوارەیەكی سیاسیی سەربەخۆ.
سەرچاوەكان
1. ئـ.چ.تارلە: ناپلیۆن، وەرگێڕانی: عومەر رەسوڵ خدر، چ3، خانەی چاپ و بڵاوكردنەوەی ئارام، (سلێمانی، 2009).
2. ابراهیم خلیل أحمد: تاریخ الوطن العربي في العهد العثماني 1516-1916م، وزارة التعلیم العالي والبحث العلمي، جامعة الموصل، (1983م).
3. عومەر ئیسماعیل مارف: تۆمارەکانی مێژوو، چاپخانەی بینایی، بەڕێوەبەرێتیی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی، (سلێمانی، 2013).
4. موفید زەیدی: سەردەمی عوسمانیەكان، وەرگێڕانی: بەختیار عەزیز، چاپی دووەم، خانەی چاپ و بڵاوكردنەوەی چوارچرا، (سلێمانی، 2018).
5. یوسف سعد یوسف: ناپۆلیون بۆناپرت، وەرگێڕانی: شەماڵ محەمەد، چاپی دووەم، چاپەمەنی گەنج، لەبڵاوکراوەکانی خانەی چاپ و پەخشی رێنما، (سلێمانی، 2014).
