سەرکەوتنی چەپی ئەوروپی، لە سێ گۆشەنیگای جیاوازەوە

گەڕانەوەی چەپ بۆ مەیدانی سیاسی

ئەردەڵان عەبدوڵڵا

فەرەنسا و بەریتانیا لەسەر ئاستی جیهان،  جێپەنچەیان بەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە دیارە، بۆیە گەڕانەوەی چەپەکان لەو دوو وڵاتە، مایەی هەڵوەستەیە

لەماوەی پێشوودا حزبە چەپەکانی ئەوروپا لە دوو وڵاتی گەورە و گرنگی کیشوەرەکەدا (بەریتانیا و فەرەنسا)، لە هەڵبژاردنەکاندا سەرکەوتنی گەورەیان تۆمار کرد.
 بەدڵنیاییەوە فەرەنسا و بەریتانیا، نەک تەنها لەسەر ئاستی ئەوروپا، بەڵکو لەسەر ئاستی جیهانیش،  دوو وڵاتی زۆر گەورە و گرنگی جیهانن و جێپەنچەیان بەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە دیارە، هەربۆیە گەڕانەوەی حزبە چەپەکان لەم دوو وڵاتەدا، مایەی هەڵوەستە لەسەرکردنە، بەتایبەتی لەپاش ئەوەی تارمایی حزبە راستڕەوەکان هەموو ئەوروپای تەنیبووەوە، هەروەها حزب و بزووتنەوە چەپەکانیش لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپادا خرابوونە دەرەوەی دەسەڵاتەوە و لاوازییەکی زۆریان پێوە دیاربوو.  لەو رووەشەوە زۆرێک لە شرۆڤەکارانی سیاسیی گەڕانەوەی حزبە چەپەکان لە فەرەنسا و بەریتانیا، وەکو هیوایەک دەبینین بۆ بەهێزبوون و گەڕانەوەی رەوتی چەپ لە ئەوروپا.  
دیارە لەپشت ئەم سەرکەوتنەشەوە، کۆمەڵێک هۆکاری سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی رۆڵی گرنگیان گێڕاوە و هەر وڵاتەش، چیرۆکی سەرکەوتنی خۆی هەیە.

100 ساڵ بەسەر حکومەتی حزبی کرێکارانی بەریتانیا
حزبی کرێکارانی بەریتانیا، یەکێکە لە حزبە سیاسییە کۆنەکانی بەریتانیا و ئەوروپا. مێژووی ئەو حزبە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی  1900 و دواتریش بۆ یەکەمجار لە ساڵی  1906 دا توانی بچێتە ناو پەرلەمانی ئەو وڵاتەوە و ساڵی 1924 بۆ یەکەمجار بگاتە لووتکەی دەسەڵات و حكومەت پێکبهێنێت.
ئەم هەڵبژاردنە هاوکات بوو لەگەڵ یادی 100 ساڵەی گەیشتی ئەو حزبە بە دەسەڵات و رامزی ماکدۆنلاردی سەرۆکی حزبەکە ببێتە یەکەمین سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا. 

کۆتاییهێنان بە 16 ساڵ حوکمی حزبی پارێزگاران
ئەم هەڵبژاردنەی ئەمساڵیش مێژوویی بوو، هاوکات سەرکەوتنێکی گەورە بوو بۆ حزبی کرێکاران و توانی کۆتایی بە حوکمی 16 ساڵەی حزبی پارێزگاران بهێنێت.  جگەلەوەش  ئەمە گەورەترین سەرکەوتنە بۆ ئەو حزبە، دوای سەرکەوتنەکە گەورەکەی ئەو حزبە بە سەرۆکایەتی تۆنی بلێر لە ساڵی 1997 دا کە توانی 417 کورسی پەرلەمان بەدەستبهێنێت، ئەمساڵیش حزبەکە توانیی 409 کورسی بەدەستبهێنێت لە کۆی گشتی 650 کورسیی پەرلەمان، بەوەش حزبی پارێزگاران رووبەڕووی گەورەترین شکست بووەوە. 

دیارە لەپشت ئەم سەرکەوتنەی حزبی کرێکارانەوە کۆمەڵێک هۆکار هەن لەوانەش: 
*لەرووی سیاسییەوە، گەلی بەریتانیا بۆیان دەرکەوت کە حزبی پارێزگاران بەڵێنەکانی خۆی نەبردەسەر، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندیی بە باشبوونی رەوشی ئابووریی وڵاتەوە هەیە، چونکە لەماوەی چەند ساڵی پێشوودا بەریتانیا رووبەڕووی رەوشێکی ئابووریی خراپ بووەوە، جا بەهۆی پەتای کۆرۆناوە بووبێت یاخود بەهۆی بریکسیت «دەرچوونی بەریتانیا لە یەکێتیی ئەوروپا»ەوە بووبێت، لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە خەڵکی وڵاتەکە بۆیان دەرکەوت هەموو ئەو بەڵێن و خەونە رەنگاوڕەنگانەی کە «پارێزگاران» پێیان دابوون، بەتایبەتی کاتێک هەموو هەوڵی خۆیان دا تا بەریتانیا لە یەکێتیی ئەوروپا بکشێتەوە، ئەمڕۆ دەبینن رەوشی ژیانیان باشتر نەبووە، بگرە خراپتریش بووە لە جاران. 
*لە هەمووشی گرنگتر ئەوەیە کە خەڵكی بەریتانیا خواستیان گۆڕانکاری بوو، ئەم خواستەش رۆڵی گرنگی لە هەڵبژاردنەکاندا گێڕاوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی خۆرئاوا.

فەرەنسا و بەرەیەکی نوێی سیاسی
ئەگەرچی لە فەرەنسادا بردنەوەی بەرەی چەپ کە خۆی لەژێر ناوی «بەرەی نوێی گەل»دا دەبینییەوە، بووە مایەی سەرسوڕمانی شرۆڤەکارانی سیاسیی فەرەنسا و جیهانیش، چونکە بردەنەوەی  ئەم بەرەیە بەو ئاستە بەرزە، رووداوێکی چاوەڕواننەکراو بوو، بەڵام لەپاش ئەوەی هەموو چەپەکانی فەرەنسا توانییان بەرەیەکی نوێ بە ناونیشانی «بەرەی نوێی گەل» دروست بکەن، توانییان بەسەر رێگرییەکاندا سەربکەون.
ئەو بەرەیە، بەرەیەکی سیاسیی نوێیە، زۆربەی حزبە چەپەکانی فەرەنسا لەخۆدەگرێت کە ئەوانیش بریتین لە:
  «حزبی سۆشیالیست، حزبی سەوز، حزبی کۆمۆنیست، بزووتنەوەی  فەرەنسای یاخی بەسەرۆکایەتی جان لۆک میلۆنشۆن». ئەم بەرەیە توانیی 182 کورسی پەرلەمان بچنێتەوە کە کۆی گشتی کورسییەکان دەگاتە 577. لەپاش ئەویش حزبەکەی ماکرۆن هات کە 168 کورسی بەدەستهێنا، لەهەمووشی گرنگتر بەرەی راستڕەوەکان بە سەرۆکایەتی ماری لۆپێن، رووبەڕووی شکستی گەورە بووەوە و  143 کورسی بەدەستهێنا.
 بەمشێوەیەش توانیان بەرەی راستڕەو لە خەونی گەیشتن بە لووتکەی دەسەڵات دووربخەنەوە.
جگە لەمانەش کۆمەڵێک هۆکاری گرنگی دیکە لەپشت ئەم سەرکەوتنەی بەرەی چەپەکانەوە بوون، لەپێش هەموویانە بەشێکی زۆری فەرەنسییەکان متمانەیان بە ماکرۆن و سیاسەتەکانی نەماوە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندیی بە لایەنی ئابوورییەوە هەیە، چونکە رەوشی ئابووریی فەرەنسا ماوەی چەند ساڵێکە بەرەو خراپی هەنگاو دەنێت. لەمەشدا سیاسەتی حکومەت و پەتای کۆرۆنا و جەنگی ئۆکرانیا رۆڵی سەرەکیی گێڕاوە.
بەڵام ئەم سەرکەوتنە گەورەیەی چەپەکان لە فەرەنسا مانای  ئەوە ناگەیەنێت کە هیچ رێگرییەکیان لەبەردەمدا نییە، بگرە کۆمەڵێک رێگر و کێشەی گەورەیان رووبەڕوو بۆتەوە، لەپێش هەمووشیانەوە ئەو بەرەیە لەرووی ئایدۆلۆژییەوە کۆمەڵێک کێشەیان هەیە، هەر حزبە و بەرنامەی خۆی هەیە، وایلێهاتووە مەترسیی ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی بەرەکەشی لێدەکرێت. 
لەهەماکاتیشدا جیاوازیی سیاسی گەورە لەنێوان ئەم حزبانەدا هەیە لەبارەی چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ ماکرۆندا. لەبەرامبەریشدا حزبەکەی ماکرۆن هێشتا ئامادە نییە دان بە شکستەکەدا بنێنێت و بەهیوای ئەوەیە کە سەرۆکایەتیی حکومەت بەدەستەوە بگرێتەوە. 

دەرەنجام
ئەوەی لەم  دوو هەڵبژاردنەدا دەرکەوت ئەوەیە، کە ئەو قسەیە راست دەرنەچوو کە پێیوابوو چەپ  لە جیهاندا ناتوانێت  دووبارە هەڵبستێتەوە و دەسەڵات بگرێتەوە دەست، بگرە ئەگەر سیاسەتێکی راست و دروست پەیڕەوبکرێت، خەڵك ئامادەیە دەنگ بە بەرەی چەپ بدات، لەهەمووشی گرنگتر ئەوەیە، چەپەکان دەتوانن لە رێگەی بەرەیەکەوە سەرکەوتن بەدەستبهێنن، ئەمەش بە پشتبەستن بە رێزگرتن لە بەرنامە و ئایدیۆلۆژیای جیاوازی لایەنەکان و پشتگوێخستنی جیاوازییە فیکرییەکان و ناکۆکیی لاوەکیی و  کارکردن بۆ دانانی بەرنامەیەکی سیاسی و ئابووریی و کۆمەڵایەتیی باش بۆ دەوڵەت، کە وا دەکات متمانەی خەڵك بە دەستبهێنیت.