فەسڵكردنی جەواهیری!

خەلیل عەبدوڵڵا
کتێبی (هەوڵەكانی ئەلحوسەری بۆ زیندەبەچاڵكردنی خوێندنی كوردی، سیاسەتی دەوڵەت یاخود خواستی زاتی؟)، مامۆستا عەزیز یاوەر بەزمانی عەرەبی نووسیویەتی. كتێبەكە لێكۆڵینەوەیەكی گرنگە‌و ئەو ئاستەنگانە دەخاتەڕوو كە ساتع ئەلحوسەری بەرێوەبەری گشتیی مەعاریفی عیراق لە ماوەی نێوان ساڵانی1922-1927 بۆ رێگرتن لە خوێندنی كوردی لە كوردستاندا دروستی كردبوون.
لە دوالاپەڕەكانی كتێبەكەدا ناونیشانێك كە پەیوەندی بە بابەتی لێكۆڵینەوەكە‌و خوێندنی كوردییەوە نییە زۆر سەرنجی راكێشام.
ناونیشانەكەش ئەوەیە بۆچی ئەلحوسەری سوور بوو لەسەر دوورخستنەوەی جەواهیری لە سلكی خوێندن؟
بێگومان جەواهیری مەبەست لە شاعیری گەورەی عەرەب محەمەد مەهدی جەواهیرییە. كە لەو كاتەدا مامۆستای زمانی عەرەبی دەبێ ‌‌و لە لایەن ساتع ئەلحوسەری بەڕێوەبەری گشتیی مەعاریفەوە فەسڵ دەكرێت.
ئەلحوسەری لە كتێبی (یاداشتەكانم لە عیراقدا 1921-1941) كە ساڵی 1967 بڵاویكردۆتەوە، بەم شێوەیە چیرۆكی دامەزراندن‌و فەسڵكردنی جەواهیری دەگێڕێتەوە‌و دەڵێت: عەبدولمەهدی ئەلمنتەفكی وەزیری پەروەردە پێی گوتم ئەدیبێك هەیە لە نەجەف بەناوی محەمەد مەهدی جەواهیری بەمامۆستای زمانی عەرەبی لە بەغدا دایبمەزرێنە.
ئەلحوسەری ئەڵێ‌ كە پرسیاری ئەو كەسەم كرد وتیان خاوەنی رەگەزنامەی ئێرانییە ‌و كە چاوم بەجەواهیریش كەوت ئەوەی نەشاردەوە كە رەگەزنامەی ئێرانی هەیە. لەبەرئەوە پێم راگەیاند كە لەبەر ئەو هۆكارە ناتوانم دایبمەزرێنم.
بەهۆی ئەوەی كە باوك ‌و باپیرانی جەواهیری لە عیراق لەدایك بوو بوون‌ و خاوەنی رەگەزنامەی عیراقی بوون. لەسەر داوای وەزیری پەروەردە، وەزیری ناوخۆ بەئاسانی ‌و لەماوەی چەند رۆژێكدا رەگەزنامەی عیراقی بە جەواهیری بەخشی.
ئیدی ئەلحوسەری پاساوی ئەوەی نەما كە رێگە لە دامەزراندنی جەواهیری بگرێت، بەناچاری ‌و بەنابەدڵی بەمامۆستای زمانی عەرەبی دایمەزراند.
لە دوای هەفتەیەك لە دامەزراندنی، جەواهیری پارچە شیعرێكی لە رۆژنامەی ئەلفەیحا بڵاو كردبۆوە. بەلێكدانەوەی ئەلحوسەری لەو شیعرەدا  جەواهیری ستایشی وڵاتی فارسی كردووە و عیراقی خۆشنەویستووە!.
بەڵام لە راستیدا ئەو شیعرە شیعرێكی ئاسایی مەجازی بووە. بەڵام ئەلحوسەری لە جەواهیری بەبیانوو بووە‌و ئەو شیعرەی كردۆتە بەهانە‌و  فەسڵی كردووە.
سەرباری ئەوەی كە وەزیری پەروەردە بەو بڕیارەی ئەلحوسەری تووڕە دەبێ ‌‌و داوا دەكات بڕیاری فەسڵكردنی جەواهیری هەڵبوەشێنێتەوە‌ و ئەو بابەتە دەبێتە جێگەی مشتومڕ‌و وەڵام ‌و وەڵامكاری نێوان وەزیرو بەڕێوەبەری گشتیی مەعاریف‌ و سەرۆك وەزیرانیش تەدەخول دەكات.
بەڵام ئەلحوسەری مل بۆ نووسراو و فشارەكانی وەزیر ‌و سەرۆك وەزیران نادات‌و هەر سوور دەبێ‌ لەسەر فەسڵكردنی جەواهیری. لە كۆتاییدا كێشەكە بەسەركەوتنی ئەلحوسەری‌و شكستی وەزیری پەروەردە‌و دوورخستنەوەی جەواهیری لە سلكی خوێندن كۆتایی دێت.
سەرچاوەی هێزی ساتع ئەلحوسەری ئەوەبووە كە كەسێكی نزیكی مەلیك فەیسەڵ بووە، مەلیك پشتیوانی بووە. 
ئەلحوسەری لە دیدی تەسكی نەتەوەپەرستی عەرەب ‌و مەزهەبی سوننە و لەرێی زمانەوە ویستویەتی پۆگرامەكانی خوێندن‌و پەروەردە كۆنترۆڵ بكات. هەر لەو گۆشەنیگایەوە دژی خوێندنی كوردی لە لایەك‌و دژی شیعەكان لە لایەكی ترەوە بووە.
شەڕەكانی لەگەڵ جەواهیری‌ و وەزیری پەروەردە لە گەوهەردا بەهۆی ئەوەوە بووە كە هەردووكیان شیعە بوون. 
ئەو دیدە شۆڤێنیەی ئەلحوسەری شوێنەواری خراپی لەسەر بواری خوێندن‌ و پەروەردە‌و پەیوەندییەكانی نێوان پێكهاتە جیاجیاكانی عیراق بەجێهێشت.
دوورخستنەوەی جەواهیری لە پیشەی مامۆستایی، دواتر لێسەندنەوەی رەگەزنامەی عیراقی لێی لەلایەن سەرانی كودەتای شوباتی 1963ەوە، ئەوی لە كاروانی شیعر ‌و ئەدەب ‌و رووناكبیری ‌و داهێنان نەوەستان ‌و بوو بەو شاعیرە گەورەیەی كە بە موتەنەبی سەردەم بناسرێ‌‌و نەك هەر گەلی عەرەب، بەڵكو گەلانی دیكە‌و مرۆڤایەتی شانازی پێوە بكات.
ساتع ئەلحوسەریش سەرباری خزمەتگوزراییە شۆڤێنییەكانی، ساڵی 1941 لە سەردەمی عەبدولئیلاهدا رەگەزنامەی عیراقی  لێسەندرایەوە‌و لەعیراق دوورخرایەوە ‌و وەك كەسایەتییەكی  توندڕەوی نەتەوەیی شۆڤێنی چووە مێژووەوە. 
پرۆفایلی محەمەد مەهدی جەواهیری
ساڵی 1899 لە شاری نەجەف لەدایك بووە.
باوكی زانایەكی ئایینی دیاری نەجەف‌ و لە خانەوادە دیار و دێرینەكانی ئەو شارەبوون‌ و بەئەلنەجەفی ناسرابوون.
نازناوی جەواهیری لەناوی كتێبێكی فیقەهی شێخ محەمەد حەسەن ئەلنەجەفی باپیرانی وەرگیراوە ‌و دواتر بووە بەنازناوی خانەوادەكەیان.
باوكی ویستویەتی جەواهیری  رێگەی خۆی بگرێت‌و ببێت بەزانای ئایینی، بۆئەو مەبەستە خستویەتیە خوێندگای ئایینی، بەڵام جەواهیری خۆی خولیای شیعرو ئەدەبی هەبووە، بۆیە ئەو رێگەیەی گرتۆتەبەرو بووە بە شاعیر.
بەشداری شۆڕشی بیستی لە دژی ئینگلیزەكان كردووە.
لە بواری رۆژنامەگەریدا كاری كردووە سەرنوسەری چەندین رۆژنامە بووە.
چەند جارێك سەرۆكی یەكێتی ئەدیبان‌و رۆژنامەنوسانی عیراق بووە.
بەهۆی هەڵوێستە نیشتمانییەكانییەوە لەعیراق دوور خراوەتەوە‌و رەگەزنامەی عیراقی لێسەندراوتەوە، بەشێكی تەمەنی لەتاراوگە بەسەر بردووە.
خاوەنی چەندین دیوان‌و بەرهەمی شیعرییە‌و دەیان لێكۆڵینەوە لەسەر بەرهەمەكانی كراون.
دۆستێكی راستگۆی گەلی كورد بووە.
ھاوڕێی نزیکی سەرۆک مام جەلال بووە و زۆری خۆشویستووە و شیعری تایبەتی بۆ نووسیوە.
سەرۆک مام جەلال  لە گەرمەی شۆڕشی نوێشدا جەواھیری لە یاد بووە،  لە گوندی یاخسەمەری مەڵبەندی شۆڕشەوە نامەی بۆ نووسیوە، ھەر چەند نامەکە مێژووی لەسەر نییە، بەڵام بە پێی ناوەڕۆکی نامەکە لەدوای تێکچوونی گفتوگۆی یەکێتی و حکومەتی عیراق لە ساڵی 1985 نووسراوە، چونکە باسی سەختی ئەو رۆژگارە و گەمارۆی راستەقینە و خنکێنەر ئەکا.
مام لەگەڵ نامەکەدا ژمارەیەک کڵاوی کوردیی بەدیاری بۆ ناردووە. لەکۆتایی نامەکەدا مام وەک دەروێشی جەواھیری خۆی پێناسەکردووە و ئەڵێ دەروێشی دڵسۆزتان جەلال تاڵەبانی.
لە 27ی تەمموزی  1997 لە تەمەنی 98 ساڵیدا لە شاری دیمەشق كۆچی دوایی كرد‌و هەر لەوێ‌ بەخاك سپێردرا.