رۆمانەكەی كارل مای بەنموونە
شوان ئەحمەد
لەنێو ئەدیبان و نووسەران و هونەرمەندانی فەڕەنسیدا، رەنگە دوای ئارتود رامبۆی شاعیر، هیچ كەس بەو وێنەیەی ژان ژینییە، وێڵگەرد و سەرگەردان و چارەرەش و پەراوێز نشینان نەژیابێت، ژیانێك لەم بنكەی پۆلیسەوە بۆ ئەو بنكەی پۆلیس، لەم زیندانەوە بۆ ئەو زیندان. لەم دادگاوە بۆئەو دادگا. لەم شارەوە بۆ ئەو شار و لەم كیشوەرەوە بۆ ئەو كیشوەر ...هتد
ئەوە ماجەرای بەشێكی زۆری پڕ نەهامەتی و چەرمەسەریی ژیانی ئەو نووسەرە بووهەیمییە بووە. هەندێك هەن لە زیندان دا دەكوژێنەوە تەواودەبن، (ئۆسكار وایڵد)ی رۆماننوسی بەریتانی یەكێكە لەوانەی. وەلێ هەندێكی دیكەش هەن زیندان دەكەنە پنتێك بۆ دەست پێكدرنەوە و دووبارە تێهەڵچوونەوە (دیستوڤیكسی، ژان ژیینیە، سێرڤاش، ئەدۆنیس، محەمەد ماغوت، كارل مای،.....هتد)، دیارترین نموونەیەكن.
نووسەری ناوداری فەڕەنسی ژان كۆكتۆ، لەشوێنێكدا دەنووسێت:(ژان ژیینیە، دزێكی خراپ بوو نووسەرێكی باش). لەم ماوەیەی دوایدا كە ئاشنایەتیم لەگەڵ كارل مای دا پەیدا كرد و كەوتمە خوێندنەوەی بەرهەمێكی و هەندێ شت لەسەری، رێك و راست ماجەرای ژیانی ژان ژیینیە و ئەو وتەیەی ژان كۆكتۆم بیركەوتەوە.
شایەنی باسە لە چەند ساڵی رابردوو دا، دووان لەو بەرهەمانەم وەرگێڕاوەتە سەرزمانی كوردی كە پەیوەندییان بە ژیینیەوە هەیە :(محەمەد شوكری: ژان ژیینیە لەتەنجە – بیرەوەری – چاپی یەكەم، 2011)، هەروەها (د. رەمسیس عەوەز: هۆمۆ سێكسوالی و داهێنان – ژان ژیینیە، ئەندرێ ژید، مارسێل پرۆست، تۆماس مان – چاپی یەكەم 2015). ئاخر ئەو یەكێكە لە نووسەرە دڵخوازەكانم. دزێكی خراپ و نووسەرێكی باش، دەستەواژەیەكە كەم تا زۆر بۆ كەسێكی وەك كارل ماییش، دەست دەدات و بە پڕاو پڕی شەرمی حاڵی ئەو دەكات.
ئەو كوڕە جۆڵایەی تا تەمەنی پێنج ساڵانیش نابینا دەبێت، لە 25 – شوبات - 1842 لە ئەڵمانیا هاتۆتە دنیاوە لە 30 -ئاداری -1912 كۆچی دوایی كردووە. واتە نزیكەی حەفتا ساڵێك ژیاوە. لەو ماوەیەدا ژمارەیەكی بێشومار كتێبی نووسیوە و كتێبەكانیشی بۆ نزیكەی پەنجا زمان وەرگێڕدراون ك ەزمانی كوردیشیان لەناودایە.لەرووی بایەخ و گرنگییەوە دوای (لە رۆژئاوا ی دوور)، رۆمانی (بەناو كوردستانی كێوی) دا دێت. ئەم رۆمانە ساڵی 2016 نزار سابیر كردوویەتی بەكوردی و بەناوی (گەشتێكی سەرەڕۆیانە بەكوردستاندا)، بڵاوكردۆتەوە و راستەوخۆ لە زمانی ئەڵمانییەوە وەریگێڕاوە .
كارل مای كە بەمۆم دزین و سەعات دزین و چی و چی یەوە، دەگیرێـت و هەڵدێت لە دەستی پۆلیس و سەرلەنوێ دەگێرێتەوە و لە كونجی زیندان توند دەكرێت، وەك دزێكی ناشی و فاشیل و لێنەزان دەردەكەوێـت، بەڵام سەروەختێك لەنێو چوار دیواری تاریكی زینداندا بەسەر كتێبخانەیەكی پڕ لە چیرۆك و بەسەرهات و حیكایەتدا دەكەوێت و ئەو سەرچاوانەی بە كولتوور و وڵات و گەلانی جۆراوجۆری دنیا ئاشنادەكەن، دواتر دێت و ئەوانەی تێكەڵ بەو چیرۆك و بەسەرهاتانەی داپیرەی (دایكی باوكی) دەكات كە لە تەمەنی منداڵیدا بۆیان گێڕاوەتەوە .
ئەمانە جڵەوی خەیاڵ و ئەندێشەی پێ شل دەكەن و سەفەرێكی ئەفسوناوی، زۆربەی زۆری سەرگۆی زەوی پێدەكەن و دەیبەنە مەڵبەندە دوور و عاسییەكان.
یەكێك لەو سەفەرە ئەفسوناویانەشی (گەشتێك دەبێت بە كوردستانی ئاسی) دا و لە كتێبی (579) لاپەرەییدا (چاپە كوردییەكەی ئەوەندەیە)، رووداوەكانی ئەو گەشتەی دەنووسێتەوە.
سەرەتا دەبێـت ئەوە بزانین دنیای كارل مای وەک گەڕیدە و رۆماننووس و چیرۆکنووسێک، دنیای ئەنێشە و ئەفسانە سازییە، نەك دنیای حەقیقەت و واقیع. لەوبوارەشدا خاوەنی خەیاڵ و ئەندێشەیەكی بێسنوور بووە، بەئەندازەیەك هەندێك لە نووسەران و رەخنەگران لەو رووەوە دەیهێننە ئاستی (گۆتە، شیللەر و فرانتس كافكا). ئەو دێت لە رێی ئەدەبیاتەوە، مێژوو هەڵدەداتەوە. حەفتا ساڵەی ژیانی كە حەفتا كتێبی تێدا نووسیووە، بەو شێوەیە كاریكردووە و حكایەتخوانێكی سەیر بووە. گەر وانەبێت چۆن توانیوویەتی بەوهەموو وردەكارییەوە، باس لە ژیانی حەفتاكانی سەدەی نۆزدەی كوردستان بكات، لە رووی كۆمەڵایەتی و ئیتنۆلۆژی و مێژوویی و كولتووری و زمانەوانییەوە، لە كاتێكدا تاكۆتاییەكانی تەمەنی نەبێـت، جگە لە وڵاتانی خۆی بەولاوە، هیچ جێگەیەكی دیكەی نەدیبێ .
وەڵامی كارل مای بۆ ئەمە ئەوەیە كە: (لە وڵاتەكەی ئەودا كتێب لەسەر تەواوی میللەتانی جیهان هەن و لەرێی ئەو كتێبانەوە، مرۆڤ دەتوانێـت هەندێجار میللەتان باشتر بناسێ، وەك لە رێی خەڵكانی خۆیانەوە).
كارل مای وەك گەڕیدەیەكی خەیاڵی، تەواوی بەرهەمەكانی باس لەدەرەوەی ئەوروپا دەكەن یان لەگەڵ دەشتەكی و دەوارنشینەكاندا لە بیابان، یاخود لەناو كوردەكاندایە لەچیا سەخت و ئاسییەكانی كوردستان. لەگەڵ كاوبۆیەكاندایە لە خۆئاوای وڵاتە یەكگرتووەكان ، یان لەنێو هندییە سوورەكانە لە ئەمەریكای باكوور.
من ئاگاداری تەواوی ئەدەبیاتی ئەڵمانی نیم، تابزانم تاچەند گرنگی بە كورد و كوردستان دراوە و چۆن چۆنی باسیان هاتووە، لێ رۆمانەكەی كارل مای (بەناو كوردستانی كێوی)دا، بە كۆنترین و بەناوبانگترین بەرهەمێك ئەژمار دەكرێت كە زۆرترین خوێنەر و دەنگدانەوەی هەبووە. راستیەكەی وەك خوێنەرێك ك ەساڵانێكە بە چڕوپڕی سەرقالی خوێندنەوەی ئیدوارد سەعید - م و ئاشنایەتییەكی باشم لەگەڵ هەردوو بەرهەمە بەناوبانگەكەی (ئۆرینتالیزم) و (كولتوور و ئیمپریالیزم)دا هەیە، ناتوانم دەرهەق بەو بەرهەم و نووسینانەی لە سەدەی نۆزدەهەم لە ئەوروپا دەربارەی خۆرهەڵات نووسراون، كەمێك دردۆنگ و بەدگومان نەبم و وەها سەیریان نەكەم كە وێناكردنێكی ئایدیۆلۆژی عادەتین لەسەر خۆرهەڵات و گەلانی ناوچەكە.
سەعید بە جۆرێك باسی هەژموون و سەنگ و قورسایی گوتاری خۆرهەڵاتناسی دەكات لە ناو كایەی رۆشنبیریی خۆرئاوادا، كە تەنانەت گەورە ڕەخنەگر و بیرمەندە رادیكاڵ و هیومانیستەكانیشیان، نەیانتوانیووە خۆیانی لێ رزگاربكەن و لەكاتی قسەكردن و هەڵوێست وەرگرتنیان لە خۆرهەڵات، هەمان گوتاری خۆرهەڵاتناسی نەهێننە پێش و هەمان دید و تێڕوانین دووبارە نەكەنەوە.
وەك نموونەیەكی زەق و زۆپێش باس لە كارل ماركس دەكات ك نەیتوانیووە لە تەونی گرێچنی ئەو گوتارە بێتەدەرێ و خۆی قوتاربكات و روانگەیەكی جیاوازتر ی بۆ خۆرهەڵات، هەبێت .
ئەم بەرهەمە كارل مای كە لە گەرمەی هەژموون و باڵادەستیی گوتاری خۆرهەڵاتناسی دا نووسراوە، لەدەرەوەی ئەو حاڵەت نییە و هەمان تۆن دەخوێنێ. خوێنەری ئاسایی تەنانەت بەرلەوەی لاپەڕەكانی رۆمانەكە هەڵبداتەوە و دەست بە موتالانكردنی بكات، تایتڵ و ناونیشانی سەر بەرگەكە ئێستێكی پێدەكات (بەناو كوردستانی كێوی یان دڕندە یاخود ئاسی) دا، پێمان دەڵێت كە نووسەرەكەی بەهەمان دوالیزمەی(پێشكەوتوو – دواكەوتوو، شارستانی – بەربەری، كولتووری ئاست بەرز – كولتووری ئاست نزم، ژیر و وریا – گەمژە و پاپووكە و .....هتد )، سەیری دنیا دەكات و لەكاتی نووسینەكەیدا بەوامبەر ئەو دابەشكارییە، حوكم دەدا.
هاوڕیی ئازیز كاك نزار سابیر وەك خوێنەر و نووسەر و وەرگێڕێكی ژیر و بە سەلیقە، لەكاتی وەرگێڕانی ئەم بەرهەمەدا وەك خەمخۆرییەك بۆ كورد و كوردستان و كتێبخانەكەی، دركی بەوەكردووە. هەر بۆیە هاتووە دەسكارییەکی ناونیشانەكەی كردووە و كردوویەتی بە (گەشتێكی سەرەڕۆیانە بە كوردستاندا). ئەویش بەخاتری ئەوەی نەبادا خوێنەری كورد لە خوێندنەوەی بتۆرێنێ.
رەنگە هەبن بەخاتری خۆشەویستیان بۆ كارل مای و بەرهەمەكەی كە سەدە و نیوێك بەرلەئێستا خۆی بە كورد و كوردستانەوە خەریك كردووە و میللەتی ئێمەی بە خوێنەرانی ئەڵمانی زمان و گەڵانی دیكەی ئەوروپی ناساندووە، پاساوی ئەوەی بۆ بهێننەوە كە كارل مای نووسیوەیەتی (بەناو كوردستانی كێوی و ئاسیدا) و مەبەستی ئەو سەختی و دژواری و ئاسیبوونی جوگرافی او سروشت و ژینگە و هەڵكەوتەی كوردستانە، لێ ئەوە لەبیردەكەن كە نووسەری ئەم رۆمانە زیرەكانە و لێزانانە و وریایانە ئەوەی كردووە، واتە بە ناڕاستەوخۆیی پێمان دەڵیت: جوگرافیای رووسەخت و زبر و كێوی، خۆبەخۆ رەنگدانەوەی لەسەر بوونەوەرەكانی ناوی دەبێـت ئەوانیش زبر و پەڕگیر و كێوی دەردەچن.
