رێبوار محمەمەد ئەمین
(تلرسن) لە نامەکەیدا بەڵێنی جێگرەوەی ریفراندۆمی بە سەرۆکی هەرێمدا، جێگرەوەکەش فیدراڵی راستەقینە، کۆنفیدراڵی، سەربەخۆیی، بە مەرجێک ریفراندۆم دوابخات بۆ ئەوەی ئامانجەکەی روسیا نەیەتەدی، بەڵام ئەو هەر کردی و کەرکوک و کوردی کردە قوربانیی بەرژەوەندییەکانی خۆی
لە هەشتەمین ساڵوەگەڕی کارەساتی شانزەی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017دا دروود بۆ رۆحی پاکی شەهیدانی کوردستان بە گشتی و شەهیدانی غەدرلێکراوی دەستی رێبەرانی خەڵەفاو و بێئاگای سیاسەتی وزەی جیهانی لە کەرکوک و سەری رێز و نەوازش لە ئاست ئەو شەهیدانە نەوی دەکەین. دەتوانین بڵێین 16ی ئۆکتۆبەر دووهەمین هەڵەی گەورەی کورد بوو لە دوای رووخانی خەلافەتی عوسمانییەوە لە 1918دا، ئەو کات کورد نەیتوانی لە خواستی ئینگلیز و هاوپەیمانەکانی تێبگات کە بۆ نەوتی کەرکوک هاتبوون، دەرەنجامەکەشی لکاندنی ویلایەتی موسڵ بوو بە دەوڵەتی عیراقی عەرەبی و لەدەستدانی مافی چارەنووس بوو بۆ کورد، هەڵەی دووەمیش بریتیبوو لە شانزەی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017.
هۆکارەکانی روودانی 16ی ئۆکتۆبەر چی بوون؟
دەتوانین روودانی شانزەی ئۆکتۆبەر بۆ چەند رەهەندێک بگەڕێنینەوە، لەوانە: ئابووریی وزە، جیۆپۆلەتیکی ئاسایش و سەربازی، بەڵام ئێمە لەم شیکارییەماندا دەمانەوێت لە رەهەندی وزەوە شیکاری بۆ هۆکارەکانی روودانی شانزەی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017 بکەین کە بەم شێوەی لای خوارەوەیە:
یەکەم: دژایەتی کۆمپانیای (BP) لە لایەن سەرۆکایەتی هەرێمەوە
سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکانی 2011 و 2013دا دژایەتی و رێگریی لە کۆمپانیای بریتش پترۆلیۆمی بەریتانی، واتە (BP) بۆ گەشەپێدانی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک کرد، بە بیانووی ئەوەی سنووری مادەی (140)ە.
ئەم رێگرییە بە زیانی هەرێمی کوردستان شکایەوە، چونکە بەریتانیا خۆی بە خاوەن هەژموون لەسەر کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک دەزانێت و یەکەم وڵات بووە وەبەرهێنانی لە نەوتی کەرکوکدا کردووە لە دوای ساڵی 1925وە.
دووهەم: هێنانی کۆمپانیا نەوتییەکانی روسیا بۆ سەر جێگە هەژموونی وڵاتانی خۆرئاوا
جاک سترۆ وەزیری دەرەوەی بەریتانیا دەڵێت: نابێت دوای رووخانی رژێمی بەعس روسیا و فەڕەنسا بەشداربن و پشکیان هەبێت لە وەبەرهێنانی وزەی عیراقدا، هێنانی کۆمپانیا روسییەکان و ئەنجامدانی ژمارەیەک گرێبەستی نەوتی، پێچەوانەی خواست و ویستی ئەمەریکا و بەریتانیا بوو کە بڕیاربەدەستانی بواری نەوت کردیان.
سێهەم: فرۆشتنی پشکی %60ی بۆری نەوتی کوردستان بە روسیا:
بۆری نەوتی کوردستان لە لایەن کۆمپانیای کارەوە خاوەندارێتی دەکرێت و لە پشکی خۆی %60ی فرۆشت بە دەوڵەتی روسیا، ئەمەش هەڵەیەکی گەورەبووە.
چوارەم: ریفراندۆم پرۆژەیەکی روسی بوو
ریفراندۆم لە رووکەشدا بۆ سەربەخۆیی کوردستان بوو، بەڵام لە ناوەڕۆکدا پرۆژەیەکی دەوڵەتی روسیا بوو، مەبەست لێی گەیشتنی دەوڵەتی روسیا بوو بە نەوتی ناوەڕاست و باشووری عیراق لە رێگەی کوردستانەوە، ئەم کارەش بەزاندنی هێڵی سوور بوو لە لایەن وڵاتانی خۆرئاواوە کە ئامانجیان لە رووخانی رژێمی بەعس کۆنترۆڵکردنی نەوت و غازی عیراق بوو، بەڵام ئامانجی پشت ریفراندۆم وەدەرنانی وڵاتانی خۆرئاوا بە تایبەتی ئەمریکا و بەریتانیا لە عیراق و جێگرتنەوەیان لە لایەن روسیاوە.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ کاردانەوە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان دەبینین وڵاتانی خۆرئاوا، وڵاتانی ئیقلیمی، نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان، جامعەی عەرەبی و چەندین رێکخراوی نێودەوڵەتی دژایەتی ریفراندۆمیان کرد، بە تایبەتی ئەمریکا بە نووسراو دژی وەستایەوە، نووسراوەکەش ناسراوە بە نامەکەی (تلرسن) و تیایدا بەڵێنی جێگرەوەی ریفراندۆمی بە سەرۆکی هەرێمدا، جێگرەوەکەش فیدراڵی راستەقینە، کۆنفیدراڵی، سەربەخۆیی، بە مەرجێک ریفراندۆم دوابخات بۆ ئەوەی ئامانجەکەی روسیا نەیەتەدی، بەڵام لەبەر ئەوەی پرۆژەی ریفراندۆم پرۆژەی کورد نەبوو دواخستن و رازیبوون بە جێگرەوەی ریفراندۆمیش هەر بە دەستی خەڵکی کوردستان نەبوو.
دەرئەنجامەکانی 16ی ئۆکتۆبەر
روودانی شانزەی ئۆکتۆبەر دەرئەنجامی هۆکارەکانی پشت ریفراندۆم و رێگرییەکانی پێشووتر بوو، لێکەوتەکانیشی بریتی بوون لە:
1- لەدەستدانی %51ی رووبەری خاکی کوردستان بە کەرکوکیشەوە.
2- لەدەستدانی کۆگای نەوتی ژێر زەوی پارێزگای کەرکوک کە یانزە ملیار بەرمیل نەوتە.
3- لەدەستدانی بەرهەمی زیاتر لە 300 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە لە کێڵگەکانی هاڤانا و بای حەسەن.
4- دوژمنەکانی کردە دۆست و دۆستەکانی کوردی لێکردین بە دوژمن.
بەداخەوە بڕیاربەدەستانی ریفراندۆم ئەوپەڕی دەست و پێ سپی و بێ ئاگابوون لە هەستیاریی و هەڵوێست و سیاسەتی وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لە مەسەلەی دەستبردن بۆ گەڕانەوەی کەرکوک بۆ سەر هەرێمی کوردستان.
ئەمریکا هەر زوو پێشبینی کردبوو
سەرەڕای نەخشەڕێگای مادەی 140ی دەستووری ساڵی 2005 کە بڕیار بوو کێشەکانی کەرکوکی پێ چارەسەر بکرێت، بەڵام پێش ئەوە وەزارەتی بەرگری ئەمریکا لە ساڵی 2003وە توێژینەوەیەکی بڵاوکردۆتەوە لەبارەی چۆنێتی گەڕانەوەی کەرکوک بۆ سەر هەرێمی کوردستان و هەستیاریی دژایەتی وڵاتانی هەرێمایەتی دەستنیشان کردووە و دەڵێت: نابێت کوردەکان داوای گەڕانەوەی کەرکوک بکەن بۆ سەر هەرێمی کوردستان تا ئەو کاتەی ئێمە تورکیا و ئێران بە لایەکدا دەخەین، چونکە لە هەر هەنگاوێکدا بۆ گەڕانەوەی کەرکوک راستەوخۆ ئەو دوو وڵاتە دێنە سەرخەت و دژایەتی دەکەن، لەبەر ئەوەی کەرکوک نەوتی تێدایە، ئابووریی هەرێم بەهێز دەکات و تورکیا و ئێران لەوە دەترسن کە حکومەتی هەرێمی کوردستان یارمەتی کوردانی پارچەکانی تر بدات.
لەلایەکی ترەوە توێژینەوەکە دەڵێت: پێویستە کورد بەشداریی بە عەرەب و تورکمان بکات لە حکومڕانی کەرکوکدا و بتوانن متمانە و پشتیوانییان بەدەست بهێنن تا ئەو کاتەی ئێمە دەتوانین تورکیا و ئێران بە لایەکدا بخەین.
هەموو نەیارەکان دژی کورد یەکیانگرت
تەماشاکەن چواردە ساڵ پێش دەستبردنی کورد بۆ گەڕانەوەی کەرکوک، ئەمریکا پێشبینی رووداوەکەی کردووە، بەڵام بەداخەوە کورد بە ئامۆژگاریی ئەمریکای نەکرد و تەنانەت دوژمنەکانی ئەمریکای هێنا بۆ سەر نەوتی کەرکوک و هێڵی سوریان بەزاند و ئەمریکایان خستە بەرەی دوژمنان و داگیرکەرانی کوردستانەوە. لە شانزەی ئۆکتۆبەردا هەموو لایەک بۆ خۆ رزگارکردن لە لێکەوتەکانی گەڕانەوەی کەرکوک بۆ سەر هەرێم، ئەمریکا، بەریتانیا، تورکیا، ئێران و عیراق بوونە دۆستی یەکتر و پێکەوە پشتیوانیی بەغدایان کرد بۆ ئەوەی کەرکوک و نەوتەکەی نەکەوێتە دەست کورد و لەو رێگەیەوە روسیا بە ئامانجەکەی نەگات و ئەوەبوو شانزەی ئۆکتۆبەر روویدا.
ماسیۆ تولەر باڵیۆزی ئەو کاتەی ئەمریکا لە بەغدا لە هەڵوێستێکی ئاشکرادا وتی: تا روسەکان لە هەرێمی کوردستان بن بارودۆخی ژیانیان لەمە باشتر نابێت، ئەمریکا ئەو هەڕەشەیەی جێبەجێی کرد و تا ئێستاش لێکەوتە ئابووری و سیاسییەکانی ریفراندۆم و شانزەی ئۆکتۆبەر یەخەی کوردی بەرنەداوە، تا دواجار لە 23/3/2023 لە رێگەی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی ژووری بازرگانیی فەڕەنسییەوە هەناردەی نەوتی هەرێم راگیراو کۆتایی بەو دەستکەوتەی روسیا هات و ئەو پشکی (%40 بۆ%60)ی کە هەیبوو لە دەستیدا.
ئەنجام
بەداخەوە لە ماوەی نزیکەی یەک سەدەدا کە لە 1918 بۆ 2017 کورد دوو هەڵەی کوشندەی هاوشێوەی کرد کە ئەنجامی هەڵەی یەکەم لکاندنی ویلایەتی موسڵ بوو بە عیراقی عەرەبی و لە گۆڕنانی مافی چارەنوسی کورد و ئەنفال و جینوساید و کیمیاباران و داگیرکردنی کوردستان بوو، هەڵەی دووهەم لێکەوتەکانی شانزەی ئۆکتۆبەر بوو.
کارەسات ئەوەیە مرۆڤەکانی پێش 99 ساڵ ئەو هەڵەیەیان کرد و ئێستا مردوون، کەچی مرۆڤەکانی دوای 99 ساڵ هەمان هەڵە دووبارە دەکەنەوە کە ئەوکات و ئێستاش دڵیان لای روس و تورک بوو، دژی ئەمریکا و بەریتانیا بوون کە ئەوان لە راستیدا پارێزەر و رزگارکەری کوردستانن کەواتە عەقڵیەتەکە هەمان عەقڵیەتە بۆیە هەمان دەرئەنجامی هەیە.
*مافناس و ماستەر لە گرێبەستەکانی نەوت و غازدا
