نەوشیروان فەتاح ئەحمەد
دوای دووبارە بوونەوەی دۆناڵد ترەمپ بە سەرۆكی ئەمریكا، ئێستا جیهان لە چاوەڕوانیی و مەترسیی گۆڕانكارییەكدایە، ئایا سیاسەتی داهاتووی ئابووریی ترەمپ بۆ ناوخۆ و دەرەوە چییە و لە چوار ساڵی داهاتوودا چۆن دەبێت، ئەو مەترسییە لە خۆڕا نییە، لەوانەیە زۆرینەمان دۆخی ئابووریی ئەمریكامان بیربێتەوە كاتێك بۆ یەكەم جار ترەمپ بووە سەرۆكی ئەمریكا لە 2017 تا 2020 و كۆمەڵێك رێوشوێنی توندی ئابووریی و دارایی لە ناوخۆ و دەرەوە گرتەبەر، لە پێش هەموویانەوە جەنگێكی بازرگانی لەگەڵ چین بەرپاكرد، یەكێكیتر لە پاساوەكان بۆ ئەو ترسە كە وادەكات جیهان لە بەردەمەم شڵەژانێكدا بێت، بەڵێنەكانی ترەمپە لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا بانگەشەی بۆ دەكرد و پلانی هەیە دوای دەستبەكاربووونی جێبەجێیان بكات.
رێژەی بێكاری لە چوار ساڵی دەسەڵاتی ترەمپدا %5.4 بووە، لە ماوەی دەسەڵاتی بایدندا رێژەكە كەم بۆتەوە بۆ %4، بەڵام رێژەكە بۆ وڵاتێكی وەك ئەمریكا كە خاوەنی بەهێزترین ئابووریی جیهانە هەر زۆرە و لە ئاست خواستی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتەدا نییە
ئەگەر ئەمریكا بپژمێت، جیهان تووشی هەڵامەت دەبێت
دوای دووبارە گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ كۆشكی سپی چاوەڕوان دەكرێت بیرۆكە ئابوورییەكانی بكاتە واقیع، دیارترینییان جێبەجێكردنی سیاسەتی (ئەمریكا یەكەمە)، كەمكردنەوەی باج، زیادكردنی خەرجیی بۆ ژێرخانی ئابووری، كەمكردنەوەی باج لەسەر كۆمپانیا و خاوەن سەرمایە گەورەكان، زیادكردنی باج و رسوماتی گومرگی و جەنگی بازرگانی، ئەمانە وادەكەن شەپۆلێكی بەهێزی كاریگەریی لەسەر ئابووریی هەموو جیهان دروست ببێت، چونكە هەر جۆرە گۆڕانكارییەك، لە دۆخی ئابووریی ئەمریكا كاریگەریی لەسەر هەموو بازاڕەكانی جیهان، نرخی زێر، بەهای دۆلار، بازاڕەكانی ئاڵوگۆڕی دراو، بازرگانی، پشكی كۆمپانیاكان، نرخی نەوت و سەرجەم كانزاكانی تر دروست دەكات، بە مانایەكی تر ئەمە ئەو وتەیەمان بیر دەخاتەوە كە دەڵێت: (ئەگەر ئەمریكا بپژمێت ئەوا جیهان توشی هەڵامەت دەبێت).
جەنگی بازرگانی
یەكێك لە بەڵێنەكانی دۆناڵد ترەمپ ئەوەیە، باجی گومرگ لەسەر هاوردەكردنی كاڵای هەموو وڵاتانی جیهان بە رێژەی %20 زیاد دەكات و رسوماتی گومرگیش لەسەر هاوردەكردنی كاڵای چین بە رێژەی %60 زیاتر دەكات، ترەمپ پێی وایە ئەمە سیاسەتی خۆپارێزییە و ئامانج لێی بەرگریكردنە لە پیشەسازیی ناوخۆیی ئەمریكا و رەخساندنی زیاتری هەلی كارە، بەڵام پێدەچێت جێبەجێكردنی ئاڵۆزیی زیاتری ئابووریی بۆ جیهان بەدوای خۆیدا بهێنێت و رەنگە دووبارە جەنگێكی بازرگانی لەگەڵ چین سەرهەڵبداتەوە و ببێتە هۆی خاوبوونەوەی گەشەی ئابووریی جیهان، لەوانەیە لە ناوخۆشدا كێشە بۆ دەستكەوتنی كەرەستەی خاو دروست ببێت، خەرجیی تێچووی بەرهەمەكان زیاتر ببێت، بەو پێیەی ئەمریكا پشت بە هارودەكردنی كەرەستەی خاو دەبەستێت، دواجار ئەمانە لێكەوتەی نەرێنی لەسەر بازرگانیی جیهان دروست دەكەن و رەنگە چین رێوشوێنی دژ بە ئەمریكا بگرێتەبەر، لەوانە دروستكردنی هاوپەیمانیی بازرگانیی لەگەڵ وڵاتانی تر، ئەم سیاسەتەی ترەمپ تەنها یارمەتیدەر دەبێت بۆ خاوەنكاران و پیشەسازیكارانی ئەمریكا.
هەژموونی دۆلار
تا ئێستا هەژموونی دۆلار زاڵە بەسەر بانكی ناوەندیی وڵاتانی جیهانەوە و دۆلار تاكە دراوە بۆ دیاریكردنی نرخی زۆرینەی كاڵاكانی جیهان بە تایبەتی كاڵا بەنرخەكانی وەك زێڕ، نەوت، غاز، كانزاكان، دانەوێڵە، لە نێو 180 دراوی جیهان تەنها ژمارەیەكی كەمیان دیارن و زۆر بەكاردەهێنرێن، لەنێو ئەو ژمارە كەمەش، دۆلار پشكی شێری بەكارهێنانی بەركەوتووە و %60ی یەدەگی بیانی لە بانكی ناوەندیی وڵاتانی جیهان بە دۆلارە و ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتان بەهای دراوەكەیان پەیوەست كردووە بە بەهای دۆلاری ئەمریكییەوە، بۆیە هەر جووڵە و گۆڕانكارییەك لە ئابووریی ئەمریكا، گۆڕانكاریی لە ئابووریی وڵاتانی جیهان روودەدات تەنانەت وڵاتە پێشكەوتووەكانیش، لە دوای هەڵبژاردنەوەی ترەمپ بەهای دۆلار رووی لە بەرزبوونەوە كردووە و ئەگەریش هەیە ناسەقامگیریی بۆ ئابووریی جیهان دروست بكات، بەو پێیەی ترەمپ بەڵێنی داوە تەعریفەی گومرگی بگۆڕێت و باج كەم بكاتەوە، ئەوەش وادەكات گوشار لەسەر دابەزاندنی رێژەی هەڵاوسان دروست بێت و بەهای دۆلار روو لە هەڵكشان بكات.
پشتیوانیی سەرمایەدارەكانی بەدەستهێنا
بڕیار وایە ترەمپ بە رێژەی %15 تا %21 باج لەسەر كۆمپانیاكان و خاوەن سەرمایە گەورەكان كەم بكاتەوە ئەوەش وایكرد، زۆرێك لە سەرمایەدار و خاوەن كۆمپانیاكان پشتگیریی بكەن و لە هەڵمەتی هەڵبژاردنیشدا بۆ سەرخستنی سەدان ملیۆن دۆلار خەرج بكەن، تەنانەت بە نیازە چەند بەندێكی یاسای باج دەستكاریی بكات ئەمەش وادەكات كۆمپانیا گەورەكان قازانجێكی زۆریان دەست بكەوێت، بە تایبەتی كەرتی بانكی و كۆمپانیا تەكنەلۆجی و پیشەسازییەكان سوودێكی گەورە لەم بڕیارە دەبینن، بەڵام كەمكردنەوەی باج لەسەر داهات، تەنها سوود بە دەوڵەمەندەكان دەگەیەنێت و حكومەت ناتوانێت بەردەوام بێت لەسەر یارمەتیدانی چینە هەژار و مامناوەندەكان، جگەلەوە كەلێنی كورتهێنان زیاتر فراوان دەكات.
قەرزەكانی ئەمریكا
قەرزەكانی ئەمریكا بارگرانییەكی گەورەی بەسەر ئابووریی وڵاتەكەوە دروست كردووە و ئێستا كۆی گشتیی قەرزەكانی ئەمریكا 36 تریلیۆن دۆلاری تێپەڕاندووە، لە ماوەی دەسەڵاتی ترەمپدا لە 19 تریلیۆن و 800 ملیار دۆلارەوە گەیشتۆتە 28 تریلیۆن و 130 ملیار دۆلار، بە هەمان شێوە لە ماوەی دەسەڵاتی جۆ بایدندا قەرزەكان لە 28 تریلیۆن و 130 ملیار دۆلارەوە گەیشتۆتە 36 تریلیۆن دۆلار، زیادبوونی بەردەوامی قەرزەكان و كورتهێنان خاڵی لاوازی هەموو سەرۆكەكان بووە، گومانی تێدا نییە لە چوار ساڵی ئایندەدا زیاتر دەبێت، چونكە بە كەمكردنەوەی باج بڕی قەرزەكان زیاتر روو لە هەڵكشان دەكات و رەنگە قەیرانێكی گەورەی دارایی بە دوای خۆیدا بهێنێت، چونكە كێشەكە تەنها قەرزەكان نییە، بەڵكو خەرجیی خزمەتگوزارییەكانی دانەوەی قەرز و سوودی سەر قەرزەكانیش ئاستەنگێكی ترە، كاتێك ترەمپ لە ساڵی 2020دا لە كۆشكی سپی بووە خەرجیی ساڵانەی خزمەتگوزارییەكانی دانەوەی قەرزی نیشتمانی 345 ملیار دۆلار بووە، بە پێی پێشبینییەكانی نوسینگەی بودجەی كۆنگرێسی ئەمریكا ساڵی داهاتوو خەرجیی ساڵانەی خزمەتگوزارییەكانی دانەوەی قەرزی نیشتمانی دەگاتە یەك تریلیۆن دۆلار، ئەوەش زۆر لە بودجەی ساڵانەی بەرگری زیاترە.
ئەمریكا دەبێتە پایتەختی بیتكۆین لە جیهاندا
بەهای بیتكۆین لە كۆتایی ساڵی 2021دا گەیشتە 68 هەزار دۆلار، بەڵام لەو كاتەوە تا كۆتایی ساڵی 2022 جارێكیتر بەهاكەی بۆ 16 هەزار دۆلار دابەزی، بەهۆی ئەوەی ئیدارەی جۆ بایدن هەڵمەتێكی توندی دژی بیتكۆین بەرپاكرد، لە رێگەی بەرزكردنەوەی نرخی سوودی بانكییەوە، ئەوەش وایكرد هاووڵاتیان پشت لە دراوە دیجیتاڵییەكان بكەن، لە كۆتاییەكانی ساڵی 2023وە بەهای بیتكۆین دووبارە دەستی بە بەرزبوونەوەكرد و ئێستا لە 100 هەزار دۆلار نزیك بۆتەوە، هۆكارەكەی گەشبینیی وەبەرهێنەرانە، بە دووبارەبوونەوەی دۆناڵد ترمپ بە سەرۆكی ئەمریكا و پێیان وایە ئیدارەی ترەمپ ئەم جارەیان پشتگیریی لە دراوی دیجیتاڵی و بیتكۆین دەكات و رێگە خۆشدەكات بۆ بەیاساییكردنی مامەڵەكانی دراوە دیجیتاڵییەكان، هەروەك خۆی بەڵێنی داوە ئەگەر كۆمارییەكان لە كۆنگرێس سەركەوتوو بن، كۆمەڵێك بنەما و یاسا دادەنێت بۆ ئەوەی كار ئاسانی زیاتر بۆ بەكارهێنانی دراوە دیجیتاڵییەكان بكات و ئەمریكا بكاتە پایتەختی بیتكۆین لە جیهاندا.
تێكڕای رێژەی هەڵاوسان و بێكاری
بەرزبوونەوەی تێكڕای رێژەی هەڵاوسان، لە ماوەی دەسەڵاتی پێشووی ترەمپ و بە دیاریكراویش لە ساڵی 2020وە گەیشتە %4.6، لەماوەی دەسەڵاتی بایدندا رێژەكە كەمبۆتەوە بۆ %3، ئەوەش هەر ئاستێكی بەرزە بۆ ئابووریی ئەمریكا، بەكارهێنەران بەدەست بەرزبوونەوەی نرخەكانەوە دەناڵێنن، بە تایبەتی ئەوانەی داهاتیان كەمە، بە واتایەكی تر چارەسەر نەكردنی كێشەی هەڵاوسان یارمەتیدەر بووە بۆ دووبارە دەرچوونەوەی ترەمپ، رێژەی بێكاریش لە چوار ساڵی دەسەڵاتی ترەمپدا %5.4 بەرزبۆتەوە، بەڵام لە ماوەی دەسەڵاتی بایدندا رێژەكە كەم بۆتەوە بۆ %4، بەڵام رێژەكە بۆ وڵاتێكی وەك ئەمریكا كە خاوەنی بەهێزترین ئابووریی جیهانە هەر لە ئاستێكی بەرزدایە و لە ئاست خواستی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتەدا نییە.
