ئابووریی مۆر، ئاوێزانبوونی ئابووری ‌و کەلتور

خەلیل عەبدوڵڵا


ئابووریی مۆر دەستەواژەیەكی نوێیە، ئابووری‌ و کەلتور پێكەوە گرێ‌ دەدات، بە ئامانجی ئەوەی سروشتێكی مرۆیی بە جیهانگیری ببەخشێت. ئەم جۆرە ئابوورییە جەخت لە پاراستن ‌و بەرزڕاگرتنی بەها کەلتورییەکان و داهێنان ‌و وەبەرهێنان لە بوارەكانی کەلتور وەك بزوێنەری گەشەپێدانی ئابووریی نیشتمانی دەكاتەوە. مێژووی دەركەوتنی دەستەواژەی ئابووریی مۆر بۆ ساڵی 2011 دەگەڕێتەوە، لە رۆژانی 11-13ی تشرینی یەكەمی ئەو ساڵەدا لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا، یەكەمین دیداری ئابووریی مۆر بە چاودێریی یونسكۆ ‌و پەرلەمانی ئەوروپا‌ و كۆمسیۆنی ئەوروپا‌ و وەزارەتی رۆشنبیریی فەرەنسا سازدرا ‌و ئیدی دەستەواژەی ئابووریی مۆر وەك دەستەواژەیەكی نوێی بواری ئابووری چەسپی.
پرسیاری ئەوە دەكرێ‌ بۆچی رەنگی مۆریان بۆ ئەو جۆرە ئابووورییە هەڵبژاردووە؟ وەڵامەكەی ئەوەیە رەنگی مۆر رەنگی داهێنان ‌و دەستپێشخەرییە.

گەشەپێدانی کەلتوری
ئابووریی مۆر یەكێكە لە سێ‌ پێكهاتەكەی ئابووریی بەردەوام (ئابووریی كۆمەڵایەتی، ئابووریی ژینگەیی، ئابووریی مۆر).
ئابووریی مۆر بایەخ بە گەشەپێدانی کەلتوریی دەدات بە مەبەستی بەهاداركردنی كەلوپەل ‌و چالاكی‌ و خزمەتگوزارییە کەلتورییەكان.
لە وڵاتانی پێشكەوتوو بایەخێكی زۆر بە بوارەكانی کەلتوریی دەدرێت، ئابووریناسی گەورەی ژاپۆنی (یوشیهارا كیونیۆ) دەڵێت: «یەكێك لە هۆكارەكانی پێشكەوتنی ژاپۆن ئەوەیە كە خاوەن کەلتورێكی رەسەن ‌و گونجاوە». ئابووریی مۆر جەخت لە بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتیی كۆمپانییەكان دەكاتەوە بەرامبەر بەو خاڵانەی لە پەیماننامەی نێودەوڵەتیی نەتەوەیەكگرتووەكانی ساڵی 1966ی تایبەت بە مافە ئابووری ‌و كۆمەڵایەتی ‌و کەلتورییەكاندا هاتووە، ئەوەش بە مەبەستی راگرتنی هاوسەنگیی ئابووریی مۆری کەلتوریی‌ و ئابووریی سەوزی ژینگەیی ‌و ئابووریی كۆمەڵایەتی.

بەشداریی لە بەرهەمی ناوخۆییدا
كەرتی کەلتوری، بەرهەمی كەلوپەل‌ و خزمەتگوزاری ‌و چالاكییە کەلتورییەكان لە خۆدەگرێت، كە رەگەزێكی سەرەكیی ئابووریی مۆرە ‌و ئەو جۆرە ئابوورییە رێژەی %3.3ی بەرهەمی ناوخۆیی وڵاتانی ئەوروپا پێكدەهێنێت.
ئابووریی مۆر تەنها بەرهەمی بوارەكانی کەلتوریی ناگرێتەوە، بەڵكو زیاتر لەوە بۆ بوارەكانی دیكەی خۆراك ‌و بیناسازیی ‌و گەشتیاریی پەلدەهاوێت.
ئابووریی مۆر وەك شۆڕشێكی نوێ‌ وایە، ئامانجی هۆشیاركردنەوەیە، سەبارەت بەوەی کەلتور بە گشتی مادەیەكی بنچینەیی بەگەڕخستن ‌و داینەمۆی چالاكییە ئابوورییەكانە.
بایەخدانی زۆری كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان بە بوارەكانی کەلتور بووە هۆی دەركەوتنی دەستەواژەی ئابووریی مۆر، ئەم رەنگە ئابوورییە یەكێكە لە رەنگە كۆمەڵایەتییەكانی ئابووری ‌و رۆڵی دیاری هەیە لە بزواندنی ئابووریی نیشتمانی ‌و گەشەپێدانی.

سروشتێكی گشتگیریی مرۆڤایەتی
ئابووریی مۆر هاوسەرگیری ‌و ئاوێزانبوونی نێوان ئابووری‌ و کەلتورە ‌و دەبێتە هۆی دەوڵەمەندی‌ و فرەیی ‌و هەمەچەشنی کەلتور ‌و رۆڵی دیاری لە بەهێزكردنی ناسنامەی کەلتوریی رەسەنی گەلان ‌و پاراستنیان لە تەوژمی جیهانگیری هەیە.
ئابووریی مۆر سروشتێكی گشتگیریی مرۆڤایەتی هەیە ‌و بێ‌ لە بوارەكانی کەلتور، چەند بوارێكی دیكەش دەگرێتەوە ‌و ئامانجی ئەوەیە كە ئابووریی نیشتمانی هەمەچەشن بكات بە تایبەتی لەو وڵاتە تازە پێگەیشتوانەی كە پشت بە سامانی نەوت وەك داهاتی سەرەكیی ئابووریی نیشتمانی دەبەستن.
گەر كەرتی کەلتوری بەرهەمهێنانی كەلوپەل ‌و خزمەتگوزاری وەك كتێب ‌و سینەما‌ و شانۆ ‌و دراما بگرێتەوە، ئەوا ئابووریی مۆر بێجگە لەوانە هەموو پڕۆسەكانی بەرهەمهێنان ‌و دابەشكردنی نوێی خۆراك ‌و بیناسازی ‌و گەشتیاری دەگرێتەوە.
گەر كەرتی کەلتوری سوودی بۆ توێژێكی دیاریكراوی رۆشنبیران‌ و هونەرمەندان هەبێ‌، ئابووریی مۆر سوودی بۆ زۆربەی چین ‌و توێژەكانی كۆمەڵگە هەیە.

ئابووریی مۆر پشت بە چەند بنەمایەك دەبەستێت لەوانە:
- كەلەپووری کەلتوری: كەلەپوور بنچینەیەكی گرنگ‌ و سەرەكیی ئابووریی مۆرە‌ و بۆ بەرهەم‌ و خزمەتگوزاریی بەهادار دەیگۆڕێت.
- داهێنان ‌و دەستپێشخەری: ئابووریی مۆر هانی داهێنان‌ و دەستپێشخەری لە هەموو بوارەكانی هونەر ‌و پیشەی دەست ‌و دیزاین‌ و تەکنەلۆجیای نوێ‌ دەدات.
- ئابووریی داهێنان: ئابووریی مۆر هانی ئەم جۆرە ئابوورییە دەدات كە چەند بوارێكی فراوانی وەك: (هونەر‌، ئەدەب، موزیك، سینەما، شانۆ، دراما، یارییەكان و دیزاین) دەگرێتەوە.
- گەشتیاریی کەلتوری: گەشتیاریی کەلتوری بەشێكی گرنگ ‌و بنچینەیی ئابووریی مۆرە‌ و گەشتیاران بۆ شوێنە مێژوویی ‌و كەلەپووری‌ و کەلتورییەكان كێشدەكات.
- راهێنان ‌و فێركردن: ئابووریی مۆر ئامانجی پێگەیاندنی دەستی كاری شیاوی ئەو بوارەیە بۆ ئەوەی بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكانی سوودیان لێوەربگرێت.

ئابووریی مۆر چەند ئامانجێكی هەیە، لەم خاڵانەدا دەیانخەینەڕوو:
- هەمەچەشنیی ئابووری: ئابووری مۆر بەشداریی كاریگەر دەكات لە هەمەچەشنكردنی ئابووریی نیشتمانی بە جۆرێك كە تەنها پشت بە كەرتە ئابوورییە كلاسیكییەكان نەبەسترێت.
- رەخساندنی هەلی كار: ئابووریی مۆر هەلی كاری نوێ‌ لە كەرتەكانی گەشتیاری ‌و کەلتوری‌ و داهێناندا دەڕەخسێنێت.
- پاراستنی كەلەپووری کەلتوری: ئابووریی مۆر هەوڵی پاراستنی كەلەپووری کەلتوریی رەسەن ‌و پتەوكردنی ناسنامەی نیشتمانی دەدات.
- گەشەپێدانی ئابووریی بەردەوام: ئابووریی مۆر نموونەیەكی زیندووی ئابووریی بەردەوامە‌ و هەمیشە جەخت لە بەردەوامی ئابوووریی ژینگەیی بە ئامانجی گەشەپێدانی ئابووریی نیشتمانی دەكاتەوە.
ئابووریی مۆر وەك پەلێكی نوێی ئابووری پشت بە زانیاریی تازە‌ و داهێنانی کەلتوری دەبەستێت بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی رووبەڕووی چەند لەمپەر ‌و ئاستەنگێک دەبێتەوە لەوانە:
- قورسی پێوانەكردن: پێوانەكردنی وردی كاریگەریی ئابووریی پرۆژە‌ و چالاكییەكانی کەلتوری‌ و داهێنان كارێكی قورسە، ئەوەش كێشە بۆ دابینكردنی بودجەی پێویست بۆ ئەو بوارانە دروست دەكات.
- پارەداركردن: زۆر جار پرۆژەكانی کەلتور ‌و داهێنان بە بەراود بە پرۆژە كلاسیكییەكان، رووبەڕووی كێشەی دابینكردنی بودجەی پێویست ‌و پارەداركردن دەبنەوە.
- ژێرخان: لەهەندێ‌ لە ناوچەكان ژێرخانی پێویستی کەلتوری نییە بۆ ئەنجامدانی چالاكییەكان، ئەوەش رەنگدانەوەی خراپی لەسەر كار‌ و پرۆژەكان دەبێت.
- هێزی كار: نەبوونی هێزی كاری پێویستی راهێنرا‌و ‌و گونجا‌و بۆ راپەڕاندنی كار و چالاكییەكان ئاستەنگێكی دیكەی ئەو بوارانەیە.
- لاساییكردنەوە: زۆر جار داهێنەرانی ئەو بوارانە تووشی كێشەی لاساییكردنەوەی بەرهەمەكانیان ‌و پێشێلكردنی موڵكداریی فیكری دەبنەوە.
- بەبازاڕكردن‌ و دابەشكردن: بەرهەمهێنە کەلتورییەكان زۆر جار تووشی كێشەی بەبازاڕكردن ‌و گەیاندنی بەرهەمەكانیان بە جەماوەری تایبەتی خۆیان دەبنەوە.
- گۆڕانكاری تەكنەلۆجیی نوێ‌: گۆڕانكارییە تەکنەلۆجییە نوێ‌‌ و خێراكان وا دەخوازێت كە بەرهەمهێنەكانی بوارەكانی کەلتور ‌و داهێنان بەردەوام خۆیان لەگەڵ شەپۆلی نوێی تەکنەلۆجیادا بگونجێنن.
بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو گرفت ‌و ئاستەنگانە، پێوستە ئەم هەنگاوانە بنرێت:
- پێوستە حكومەت پەیكەری رێكخراوەیی دامەزراوەكانی ریفۆرم بكات بە ئامانجی گەشەپێدانی كەرتی کەلتوری.
- حكومەت بودجەی پێویست بۆ ئەنجامدانی كار ‌و پرۆژە‌ و چالاكییە کەلتورییەكان دابین بكات.
- هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی كار ‌و چالاكی ‌و پرۆژەی هاوبەشی کەلتوری لە نێوان كەرتەكانی گشتی ‌و تایبەت ‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانیدا.
- هاندانی وەبەرهێنان لە بوارەكانی راهێنان ‌و فێركردن بە مەبەستی پێگەیاندنی كادیری هۆشیار ‌و بەتوانای بوارەكانی کەلتوری.
- هەوڵدان بۆ بنیاتنانی ژێرخانی کەلتوری گونجاو بۆ ئەنجامدانی چالاكییەكان.
- جێبەجێكردنی یاسای مافی دانەر، بە مەبەستی پاراستنی موڵكداریی فیكریی خاوەن بەرهەمە کەلتورییەكان.
- سوود وەرگرتن لە تەکنەلۆجیای نوێ‌‌ و زیرەكیی دەستكرد بۆ بەبازاڕكردنی بەرهەمە هونەرییەكان.