ئا: نەشمیل عەلی*
سیستمێکی خۆراکیی بەردەوام، دەتوانێت کار بکات بۆ سیستمێک کە پێداویستییەکانی مرۆڤ دابین بکات و لە هەمان کاتیشدا ژینگە بۆ نەوەکانی داهاتوو بپارێزێت
سیستمی بەرهەمهێنانی خۆراک دابەشکردن و بەکارهێنان و فڕێدانی دەگرێتەوە، ئەمەش کاریگەریی لەسەر هەردوو لایەنی تەندروستیی مرۆڤ و بەردەوامیی ژینگە هەیە، بەڕێوەبردنی ئەم سیستمانە بە شێوەیەکی کاریگەر زۆر گرنگن بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگە جیهانییەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا، لەدەستدانی زیندەوەران و تێکچوونی خاک. وڵاتانی پێشکەوتوو بەشێوەیەکی ستراتیژیی بەردەوام لێکۆڵینەوە دەکەن لەبارەی بەڕێوەبردنی سیستمی خۆراک، وەک گرنگیدان بە کشتوکاڵکردن بە رێگەی نوێ، کەمکردنەوەی بەفیڕۆدانی خۆراک و پشتگیریکردنی تۆڕەکانی خۆراکی ناوخۆیی، بەمەش دەتوانن کاریگەرییەکانی ژینگە کەمبکەنەوە و ئاسایشی خۆراک بەرز بکەنەوە.
کشتوکاڵکردن بەڕێگەی نوێ
کشتوکاڵکردن بەڕێگەی نوێ یەکێکە لە رێگە گرنگەکان بۆ بەڕێوەبردنی سیستمی خۆراک، بۆ بەردەوامیی ژینگەیی لەم رێیەوە، جەخت لەسەر ئەو کردەوانە دەکرێتەوە کە تەندروستی خاک دەگەڕێننەوە و دەیپارێزن، لەگەڵ زیادکردنی جۆراوجۆریی زیندەوەران و باشترکردنی خۆڕاگریی ئیکۆسیستەمەکان، شێوازە نوێیەکان بریتین لە خولانەوەی بەرهەم، بەرهەمهێنانی داپۆشراو و کەمکردنەوەی کشتوکاڵی. بۆ نموونە، خولانەوەی بەرهەم (نۆرەی دانەوێڵە) دەتوانێت رێگریی بکات لە تێکچوونی خاک و کەمکردنەوەی هێرشی ئافاتەکان، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرهەمی تەندروستتر و کەمتر پشتبەستن بە قڕکەری کیمیایی، ئەم کارانە نەک تەنها بەپیتیی خاک بەرز دەکەنەوە، بەڵکو کاربۆنیش کەمدەکەنەوە، بەم شێوەیەش بەشدارن لە کەمکردنەوەی گۆڕانی کەشوهەوا.
توێژینەوەکان دەریدەخەن کشتوکاڵکردن بەشێوازی نوێ دەتوانێت ساڵانە تا 3 تۆن CO2 لە هەر هێکتارێکدا جیابکاتەوە، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی گەرمخانەیی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی خۆراک. خۆشبەختانە لە هەرێمی کوردستانیش کشتوکاڵکردن بەمشێوازە دەکرێت و پەرەی پێدەدرێت کە خۆی لە خۆیدا هەم لە رووی ئاسایشی خۆراک و هەم لە رووە ژینگەییەکەوە گرنگە.
پشتگیریکردن لە تۆڕەکانی خۆراکی ناوخۆیی
سیستمی خۆراکی ناوخۆیی، کە زنجیرەی دابینکردنی خۆراک و ئابوورییە ناوخۆییەکان دەگرێتەوە، چارەسەرێکی دیکە پێشکەش دەکەن بۆ بەڕێوەبردنی سیستمی خۆراک بە شێوەیەکی بەردەوام. سەرچاوەی ناوخۆیی دەردانی گازی ژەهراویی گواستنەوەی خۆراک کەمدەکاتەوە و پشتگیریی لە کشتوکاڵی ناوخۆیی دەکات. بەرنامەکانیCommunity-supported agriculture)(CSA و دەستپێشخەرییەکانی بریتییە لە کێڵگەوە تا سەر مێزی نانخواردن و هاندەری پەیوەندی نزیکترن لە نێوان بەکاربەران و بەرهەمهێنەراندا، ئەمەش شەفافیەت و لێپرسینەوە لە بەرهەمهێنانی خۆراکدا دروست دەکات. سەرەڕای ئەوەش سیستمی ناوخۆیی مەیلیان هەیە بۆ بەرەوپێشبردنی جۆراوجۆریی زیندەوەران، چونکە بە شێوەیەکی گشتی پشت بە کۆمەڵێک بەرهەمی فراوانتر دەبەستن کە بۆ بارودۆخی ناوخۆیی گونجاون، ئەوەش مەترسییەکانی پەیوەستن بە کێشەکانی کشتوکاڵەوە وەک کەمبوونەوەی خاک و لاوازیی ئافاتەکان کەمدەکاتەوە، ئەگەر باس لە کوردستان بکەین دەتوانین بڵێین بە رێژەی (17.805.696) دۆنم زەوی کشتوکاڵیمان هەیە کە (5.473.552) دۆنمیان زەوی دێمییە و (1.313.712) دۆنمیشیان بەراوە کە حکومەتی هەرێم کاری کردووە بۆ ساغکردنەوەی بەرهەمەکانیان و ژمارەی جووتیارانی سودمەند لەم بازاڕکردنەدا لە ماوەی پێنچ ساڵدا 10.826 جووتیار هەبووە راستە رێژەکە لەئاستی چاوەڕوانیدا نییە، بەڵام هەرێمی کوردستانیش لە هەنگاوەکانی سیستمی خۆراکیی و بە بازاڕکردنی جیهانییدا بێ ئاگا نییە و لە هەوڵدان لەگەڵ ئەمانەشدا جووتیاران لە هەرێم لە هەوڵی زیادکردنی کشتوکاڵ و سەوزە و میوە و کێڵگەی داری زەیتوون بۆ کارگە ناوخۆییەکانن کە ئەمانە هەوڵی بچووکن، بەڵام بێ بایەخ نین، چونکە ئێمە پێویستمان بە سیستمێکی دامەزراو و بەردەوام هەیە بۆئەوەی لەو رێگەیەوە ژینگەکەی خۆمان بپارێزین.
چارەسەرەکان
چـــارەســـەرکــردنی کـــاریگــەرییـــــە ژینگـەییەکانی سیستمی خۆراکیی پێویستی بە چارەسەرێکی فرەلایەنە هەیە، لەوانە: کشتوکاڵ بە رێگە نوێیەکان، کەمکردنەوەی بەفیڕۆدانی خۆراک، گرنگیدان بە تۆڕەکانی خۆراکی ناوخۆیی کە رێکخراو و جووتیاران و هاوڵاتیان و حکومەتیش دەگرێتەوە کە ستراتیژی بەردەوام پێشکەش بکەن بۆ دروستکردنی سیستەمێکی خۆراکیی بەردەوام. جێبەجێکردنی ئەم پراکتیزانە نەک تەنها سەرچاوەکان دەپارێزن و دەردانی گازی گەرمخانەیی کەمدەکەنەوە، بەڵکو پشتگیریی لە سامان و بەرهەمە نیشتمانییەکانیش دەکات. چونکە ئەو ستراتیژانە دەتوانێت کار بۆ سیستمێکی خۆراکیی بکات کە پێداویستییەکانی مرۆڤ دابین بکات و لە هەمان کاتیشدا ژینگە بۆ نەوەکانی داهاتوو بپارێزێت.
*ماستەر لە تەکنۆلۆجیای خۆراک، مامۆستا و توێژەر لە (دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتیجی و توێژینەوەی زانستی)
تێبینی: لینکی سەرچاوەکان لە سایت و پەیجی کوردستانی نوێ-دا بەردەستە
FAO. (2019). The State of Food and Agriculture 2019: Moving Forward on Food Loss and Waste Reduction. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Giller, K. E., et al. (2021). Regenerative Agriculture: An Agronomic Perspective. Outlook on Agriculture, 50(1), 13-25. Hinrichs, C. C. (2016). Fixing food with ideas of “local” and “place.” Journal of Environmental Studies and Sciences, 6(4), 759–764. Lal, R. (2020). Regenerative agriculture for food and climate. Journal of Soil and Water Conservation, 75(5), 123A-124A. Thilmany, D., et al. (2020). The Role of Local and Regional Food Systems in US Farm Policy.
