ئاكۆ كەریم مەعروف
لە بارەی رۆمانی نوێوە
لۆسیان گۆلدمان لە بارەی رۆمانی نوێوە دەڵێت، لە دوای هەردووجەنگی جیهانییەوە دوو قۆناغ بوونە هۆكاری سەرەكی بۆ نووسینی رۆمانی نوێ (ئابووری و بەشتكردن)، هەڵبەت ئەم پێناسەیە بۆ وڵاتە رۆژئاواییەكان دروستە.
لێرەوە تاوەكو ئەم ساتەوەختەشی لەگەڵدابێ، گێڕانەوە بە مانا هونەرییە گەورەكەی یان فۆرمێكی جیاواز لە هونەری رۆماننووسین كە مێژوویەكی هەیە و تایبەتمەندی خۆی هەیە، هەوڵێك هەبوو بۆ وێرانكردن و بانگەشە بۆ ئەوە دەكرا كە سەردەمی رۆماننووسین كۆتایی پێهاتووە. ئەوەی جێگەی پرسیارە بۆچی تاوەكو ئەم ساتەوەختەش ئەم هونەرە بەردەوامە و بەردەوامیشی هەیە و رۆژ بە رۆژ لە بەرەوپێشچووندایە؟
هەندێك لە رەخنەگران (گوڵەكانی خراپەی) بۆدلێر، وەك یەكەمین سەرچاوەی ئەدەبی نوێخوازی تەماشا دەكەن، لایەنێكی تری رەخنەگران (دۆنكیشۆتی) سێرڤانتس، بە یەكەمین بەرهەم دادەنێن، بەهەر جۆرێك بێت لێكۆڵینەوەكان زۆرن، بەڵام ئەوەی ماوەتەوە ئەو هونەرە بۆ دنیای ئێستا كە هیچ فڕوفێڵێكی تیا نییە بۆ خۆشاردنەوە، سەردەمی گەردوونی ژمارەكانە، توانای پرسیاركردنە لەو ژیانەی تیایدا دەژین و پرسیار لە رۆح و ناخمان دەكات. لێرەوە ناتوانین جیاكاری بكەین لەنێوان رۆمان وەك رەگەزێكی بەشەریی و خەیاڵ و ئارەزوو و هیواكانی. لایەنێكی تر پێیانوایە، یەكەمین رۆمان كە هۆكار بوو بۆ وێرانكردنی رۆمانە تەقلیدیەكان (مەدام بوڤار)ی گۆستاڤ فلوبێر بوو.
وێرانبوونی گێڕانەوە گەورەكان
لەكتێبی (بەرەو پێشچوونی رۆمانی نوێ) كە جیبسی ماتز، مامۆستای زانكۆ و سەرۆك بەشی ئەدەب و پسپۆڕ لە تیۆری گێڕانەوە، وەرگێڕانی ئەو كتێبە بە بەهایە لەلایەن (لەتیفە دلێمی)یەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، لەساتەوەختی ئەم هونەرە نوێیەی گێڕانەوە، وێرانبوونی گێڕانەوە گەورەكان دەستپێدەكات، لەناو ئەو هونەرە گەورەیەدا چەمكی (میتافیكشن) وەك رەگەزێكی گرنگی رۆمان قسەی لەسەر دەكرێت. ئەم چەمكە بە مانای لەناو رۆمانێكدا چەند حیكایەت و گێڕانەوەی هەبێت بەشێوەی جیاواز واتا دەكرێت لەناو هەناوی رۆمانێكدا چەند گێڕانەوەیەكی جیاوازی تێدابێت، لە هەردوو دۆخەكەدا لە شێوە و ناوەڕۆكدا دەبێت جیاوازبن.
بەكورتی لە رۆمانی نوێدا دوو شت زۆر گرنگە بیزانین، یەكەمیان، بە پەراوێزخستنی پلۆت. دووەم، گێڕانەوە جیاوازەكان، یان حیكایەتی بێ پلۆت.
لەهەمان كاتدا ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە تۆی نووسەر هیچ پردێك نەهێڵیتەوە، لەنێوان ژیانی رۆژانە و ئەو واقیعەی كە چۆن و بە چ شێوەیەك دەریدەبڕیت. لە تۆ دەپرسم. ئەوەندەی ژمارەی مۆبایلەكەتم مەبەستە، تۆم مەبەست نییە، ئێستا گەردوون بە زۆربەی ئینسانەكانەوە گوندێكی ژمارەییە، هەروەك چۆن دەكرێت لە یەك موبایلدا چەند ژمارە و كۆدێك هەبن، دەشكرێت چەند كەسایەتییەك یەك كارەكتەربن، ئەوكەسەش سێبەرە بەسەر ئەوانیترەوە. لێرەوە ئەوەی ئێستا پێناسە دەكرێت بۆ رۆمانی نوێ بەم شێوەیەیە (رۆمانی دیاردەگەرایی نەوەك كەسایەتییەكان، ئەم جۆرە لەكاركردنەش داماڵینی بەها ئینسانییەكانە لە ئینسانەكانیتر) هەروەك (كۆشكەسورەكە).
تابلۆی فریشتە رووتەكان
ئەم تابلۆیە پێش زیاتر لە سەدو بیست ساڵ لەلایەن جون ولیام ووترهاوسەوە كێشراوە، حەوت فریشتەن وەك حەوت تەبەقە ئاسمان، وەك رۆژانی حەفتە، مێژووی هەفتە تەنانەت لەیاری تاوڵەشدا هەیە كە ئەم یارییە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سانسكریتیەكان پاشان بۆ سەردەمی بابلیەكان و تێپەڕبوونیان بۆ سنوورەكانی دەرەوە.
هیوا قادر لەناو دەیان وێنەكێش و خەیاڵەكاندا بۆچی ئیشی بەم تابلۆیەیە؟ گەرچی لە خەیاڵی چەندین نیگاركێشی تردا هەمان ناونیشان و رەنگی جیاواز هەیە، دواتر لەسەر فریشتە رووتەكانی جون ولیام دەوەستم. زۆرجار كە سەیری ئەو تابلۆیە دەكەمەوە، هەستێكی ژنانە دامدەگرێت، تۆ بڵێی ئەو كەسەی فریشتەكە لێی دەپارێتەوە بەشێك نەبێت لە رۆح و جەستەی ئەو ژنانەی لێی دەپارێنەوە كە نەڕوات و جێیان نەهێلێت؟ لەو تابلۆیەدا هەست بەو پەیوەندییە دەكەین لە نێوان فریشتە و ئاودا، فریشتە رووتەكان لەسەر توێی ئاوەكە هیچ سێبەرێكیان نییە، بەڵام سێبەری تابلۆكە و پرسیارەكانی تا یەك بەشەر مابێت لە خەیاڵدانی یادەوەرییەكااندا دەمێنێتەوە.
سیمۆلۆژیای رەنگ
لە رەخنەی هاوچەرخ و ئەدەبیاتی میتافیكشندا، سێ رەهەندی گرنگ بۆ خوێندنەوەو ئاماژەكانی رۆمان، یان بە گشتی هونەری گێڕانەوە لەلایەن كەسانی پسپۆر بەو بوارە مشتومڕی لەسەر دەكرێت. یەكەمیان سیمۆلۆژیای شوێن. دووەم، سیمۆلۆژیای وێنە. سێهەم، سیمۆلۆژیای رەنگ. پێموابێت تاوەكو ئەم ساتە وەختەش رستەیەك لەسەر ئەم بابەت و چەمكە لە ئەدەبیاتی ئێمەدا نییە، مەبەستم (سیمۆلۆژیای رەنگ) لە شیعر و ئەدەبیاتی گێڕانەوەدایە.
ناونیشانەی رۆمانەكە بە شوێن و رەنگ دەستپێدەكات، بۆچی رەنگی سوور؟ رەنگی سوور بە رەنگە گەرمەكان دادەنرێت، ئەو رەنگە جیاوازی هەیە لە رووی تایبەتمەندییەوە لەگەڵ رەنگی سپی، یەكەمین شتێك كە رەنگی سوور جیادەكاتەوە لە رەنگەكانیتر پەیوەندی بە خوێن، پاشان ئارەزووە چێژبەخشەكانەوە هەیە، هەروەها پەیوەندییەكی گرنگی بە ژیان و رووە دەروونیی ئاماژەكانی ئینسانەوە هەیە. ئەوەی بەلای منەوە گرنگ بوو، بۆ ئەم بەرهەمە لەوە دەترسام رەنگی خۆڵەمێشیم بەرچاو بكەوێت، لەبەر یەك هۆكار: ئەویش رەنگی خۆڵەمێشی بە رەنگە بێلایەنەكان دادەنرێت، لەم بەرهەمەشدا هیچ كارەكتەرێك بێلایەن نییە، تەنها نووسەری رۆمانەكە خۆی نەبێت. لێرەوە تیشك، یان رووناكی مادەیەكی فیزیاییە بەچاو بە بینین هەستیپێدەكرێت، تیشك شێوەیەكە لە شێوەكانی وزە، تیشك مادەی یەكەمە بۆ پێكهاتەكانی تری رەنگەكان، لێرەوەیە رەنگ یان رەنگەكان لە هەڵسووكەوتی ئینسانەكاندا رەنگ دەدەنەوە، كە لەو سێ خاڵە پێكهاتووە، ژینگە، جیهانی دەرەوە، باری دەروونی و فیسیۆلۆژی، كە پەیوەستە بە هەڵچوونەكانەوە، بە پێچەوانەوەشەوە هەندێك رەنگ بەختەوەرو دڵخۆش و ئاسوودە بە رۆح و دەروون دەدات. دوا رستەم لەم بەشە كورتە ئاڵۆزەدا ئەوەیە، ئەو كەسەی رەنگێگ هەڵدەبژێرێت كەواتە هەڵوێستێك هەڵدەبژێرێت، لێرەوەیە، زۆرێك لە دەروونناسان پێیانوایە، هەموو زمانێك لە زمانەكانی دنیا، گرووپێك لە رەنگ و ئاوێتەكردنی رەنگەكانی ترە.
نموونەی وەرزی بەهار و ئەویندارانی دەریا و ئاسمان.
كورتەیەك لە رۆمانی (كۆشكەسورەكە)
رۆمانی (كۆشكەسورەكە)، خاڵی ئیشكردن و باسكردنە لە مێژووی هەرێمێك، لەرێگەی كاری نا شەرعیی و درۆ و دەلەسە و زمان لووسییەوە دەگەنە پلە و پۆست، پاشان بازرگانیكردن بەو ئافرەتانەی لە وڵاتە دوورە دەستەكانەوە بەو رێگەیەی بەهەر بیانوویك بێت، پاشان خۆهەڵكێشان بە رابردووەوە لە كۆشكەسورەكە دا تا ئەندازەیەكی زۆر زیندانی دەكرێن و ئیغرا دەكرێن و یادەوەرییان دەسڕنەوە لەو رۆژە ناخۆشانەی پیایدا تێپەڕ ببوون، كۆشكیان لێدەبێتە بەهەشتی خەونەكان، كە دواتر دەردەكەوێت دۆزەخی دەرەوە زۆر لە بەهەشتی ناوەوە و ناخی مرۆڤەكان ئارامترە، دوا وشەم لەم بابەتەدا ئەوەیە، كۆشكەسورەكە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات چەند كارەكتەرێك شۆڕش و سەرهەڵدان بەوشێوەیە سەیر دەكەن كە سەنگەری بەرگریی ببێتە خەونێك بۆ بەرگری بۆ چێژ و ئارەزووەكان.
