ئەیاز ههركی
عاموودا شارێکی هەژارنشیینه له جهزیرهی باکور و رۆژهەڵاتی سوریا، نزیکەی 20 کم لە رۆژهەڵاتی قامیشلۆ دوورە، 2 کم لە سنوورەکانی باکووری کوردستانەوە دوورە، 26 کم لە رۆژئاڤای ناحیەی دێربێسيەوە دوورە و شارى ماردین بە ئاسانی دەبینرێت، ههروهها نزیکەی 70 کم، لە ناوەندی پارێزگای حەسەکەوه دوورە و پێش پهیمانی سایكس بیكۆ و دابهشبوونی كوردستان بهشێك بووه له دەشتی ماردین لە باكووری كوردستان و یەكێكە لە ناوچە كۆنەكانی میزۆپۆتامیا. هاوكات خهڵكی عاموودا له ماوهی یازده ساڵی شۆڕشی گهلانی سووریا به تایبهت له رۆژئاڤای کوردستان به ئارامی و دوور له شهڕ ژیاون.
عاموودا مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە لە پێکەوە ژیانی نێوان هەموو نهتهوه و ئایینە جیاوازەکان بە درێژایی مێژووی سەدەکانی ناوەڕاست. بە تایبەت لە دوو سەدەی رابردوودا بەشێک لە شۆڕشگێڕانی کورد بەهۆی زوڵم و زۆرداری دەوڵەتی عوسمانییەوە و شکستی راپەڕینەکانی کورد لە پارچەکانی تری کوردستان و ئاوارەکانی ئەرمەن و مەسیحی لە باکووری کوردستان و ئەو کۆچبەرە کوردانەی کە بەدوای ژیانێکی سادە و ئارامدا دەگەڕان، لە عاموودا نیشتەجێ بوون و کهلتور و دابوونەریتەکانیان پاراست، هۆزی داقووری رۆڵێکی گرنگیيان لە ئاوەدانکردنەوەی شارەکەدا گێڕاوه و بە پایتەختی داقوورییەکان ناسراوە.
شارستانییەت بنیاتنراوه
عاموودا لە باکوورەوە بە چیای ئۆمهریان و لە رۆژهەڵاتەوە بە شاری قامیشلۆ دەورە دراوە و دوو دەریاچەی بچووکی هەیە و (رووباری چەمى دارێ) شارهكهی كردووه دوو بەشەوە. هاوکات شوێنەوارەکانی وەک:(بازاڕی شاگر) گردی مۆزان و شەرمۆڵە، هێمای مێژووی شارەکەن و مێژووى دروست بوونيان بۆ زياتر له 3000 ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی مرۆڤ لە سەرەتای مێژووە لەو ناوچەیە نیشتەجێ بووه و شارستانییەت بنیاتنراوه.
پێش شۆڕشى گەلانی سوريا، شاری عاموودا سەر بە پارێزگای حهسهكه بووه، ئێستا سهر به کانتۆنی جهزیرهی رۆژئاڤای كوردستانه و پێشبینی زۆر لەسەر ناوەکەی ههیه، بەڵام راستییەکەی ئەوەیە کە له میدیاوه هاتووه واتە (ئامەد، ئامێدی، ئاموودا).
لە سەرەتای بیستەکانی سەدەی رابردوودا فەرەنسییەکان بنکەیەکی سەربازیان لەوێ دامەزراند و لە ساڵی 1934دا بهئیدارهی سهربهخۆ ناسێندراوه و 95%ی له پێكهاتەی كوردی موسڵمانن و باقی تر سوریان و عەرەبن. بە پێی سەرژمێری ساڵی 2008 ژمارەی دانیشتوانی ناحیهی عاموودا به گوندهكانیشهوه 50 بۆ 60 ههزار کەس بووە و بەپێی ئامارەکانی ئێستا نزیکەی 80 هەزار کەسه. چونكه ههر چهنده بەهۆی هەژارییەوە هەزاران کەس لە شارەکە كوچیان كردووه. بەڵام بەهۆی بەردەوامی شهڕ و ناسەقامگیری لە سووریا و رۆژئاڤای کوردستان هەزاران پەنابەری دیکە نیشتهجێی ئهو شارهن.
هێمای پێكهوه ژیان
هاووڵاتیانی شاری عاموودا بە پێشەنگ لە بواری پیشەسازی و کشتوکاڵ و بازرگانی و کاری دەستی دادەنرێن. ههروهها به ئاشتی و ئارامی دهژین و پهیوهندیی كۆمهڵایهتی بههێزییان له نێوان خۆیاندا ههیه و عاموودا به هێمای پێكهوه ژیان و کەلتووری جۆراوجۆر لە نێوان ئایینە جیاوازەکاندا ماوەتەوە و گوند وماڵی مەسیحی و ئەرمەن و ئێزیدی بە درێژایی مێژوو هێمای پێکەوەژیانی شارهكهن.
هاوكات ژمارەیەکی زۆر لە عەشیرەتەکانی کورد لە كۆنهوه لە عاموودا و دەوروبەری دەژین، وەک داقووری و گاباری و ملان و مەندی و بەهدینی و مێرسینی و ئۆمهری و خاتوونی و هێزكی و بهراڤی و شكاكی و مێردینی... هتد. کۆنێ رهش، مێژوونووسى دیاری رۆژئاڤاى كوردستان دەڵێت:»هەندێك لە بنەماڵەی هۆزی هەركی لە شارەكانى عاموودا و قاميشلۆ دەژین».
ههروهها رووبەری ئێستای عاموودا نزیکەی 8 کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و ژمارەی گوندەکانی 184 گوندە، کشتوکاڵی سەرەکی بریتییە لە گەنم و سۆرگۆم و گارس و باخ و باغی میوە و خاکەکەی بەپیتە بۆ بەرهەمهێنانی پیاز و بهخێوكردنی ئاژەڵداری ناسراوه.
بەهۆی شۆڕش و راپەڕینەکانی کوردەوە، عاموودا وەک پارچەکانی دیکەی کوردستانی گەورە چەند جارێک لەلایەن داگیرکەرانەوە وێران کراوه.
راپەڕینی عاموودای لێکەوتەوە
کۆنێ رهش، مێژوونووسى رۆژئاڤاى كوردستان لە کتێبی (مێژووی قامیشلۆ) دا دەڵێت:» دوای شكستی کۆنفرانسی گوندی
(توپز) لە کۆتاییەکانی ساڵی 1937دا لە نێوان سەرۆك هۆزهكانی کورد و شێخەکانی عەرەب و ئاشوری راپەڕینی عاموودای لێکەوتەوە و فەرەنسییەکان پاڵپشتی ئاشوورییەکانی کرد و شارەکەیانی بۆردومان کرد و سوتاند. سەعید ئاغای داقووری سەرکردایەتی راپهڕینێكی کرد دژ به كۆلۆنیالیزمی فەرەنسى و پشتگوێخستنی مافە نەتەوەییەکانی کورد له سوریا. دواتر سهعید ئاغای داقووری و لایەنگرانی کشانەوە بۆ دهڤهری شهنگال و راپەڕینەکە بە (تۆشا عاموودا) ناسراوه. واته تالان و وێرانكردنى عاموودا.»
هاوكات لە 13ی تشرینی دووەمی ساڵی 1960 ئاگرێك لە سینەمای عاموودا کەوتەوه و 283 خوێندکارى كوڕ و كچ گیانیان لهدهستدا وهەموویان لە قوتابخانەی سەرەتایی بوون و زۆربەیان خەڵکی شاری عاموودا بوون. وهك زانراوه ئاگرەکە بەهۆی شۆرتی مۆلیدهی كارهباوه بووە، بەڵام ههندێك سەرچاوەی دیکە گومان لە رووداوەکە دەکەن. چونکە داهاتی سینەما بۆ پشتیوانی بووە لە شۆڕشی جەزائیر.