یۆرۆی لاواز و بەرزیی هەڵئاوسان

فەیسەڵ عەلی*

لەگەڵ دەستپێكی جەنگی روسیا و ئۆكرانیا، بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریكا، یۆرۆ گورزی توندی بەركەوت، لە ماوەی ئەم بیست ساڵەی دواییدا و هەڵكشانی نرخی غازی سروشتی و دڵنیانەبوون لە گەیشتنی وزەی روسیا بۆ ئەوروپا، بەهای یۆرۆ دابەزی و مەترسی كەوتنەوەی پووكانەوە لە ناوچەی یۆرۆ دروستبووە. لە كۆتایی 2002وەوە، بۆ یەكەم جارە بەهای یۆرۆ بۆ ئاستی خوار دۆلار بشكێت، ئەم داشكانە هاوكاتە لەگەڵ دابەزینی پێشبینییە ئابوورییەكانی ناوچەی یۆرۆ، بە تایبەتی كە نرخی غازی سروشتی هەڵكشاوە، ئەوروپییەكانیش ترسیان هەیە لەوەی روسیا بە تەواوەتی وزەیان لێ ببڕێت، پشتبەستنی زۆری ئابووریی هەریەك لە ئەڵمانیا و ئیتالیا بە غازی سروشتیی روسیا، ناوچەكەی دووچاری دڵەڕاوكێ كردووە، بە تایبەتیش كە ئابووریناسانی ئەوروپا پێشبینی هاتنی خێرای پووكانەوەی ئابووریی بۆ ئەوروپا دەكەن، لەلایەكی تریشەوە شارەزایانی دارایی ئەوروپا رایانوایە، هاتنەخوارەوەی نرخی گۆڕینەوەی یۆرۆ بەرامبەر بە دۆلار بەردەوامی دەبێت، ئەمەش ئەوروپییەكانی تووشی دڵەڕاوكێ كردووە.

بەهاكەی هاوتای دۆلار بوو
بە روونی دەردەكەوێت، كە هۆكارەكانی گوشار لەسەر ئابووریی ناوچەی یۆرۆ، لە كۆتاییدا پاشەكشێی مەترسیداری یۆرۆی بەرامبەر بە دۆلار لێكەوتەوە، دۆلاری ئەمریكا لە هەموو ناوچەكان بەرەو پێش دەچێت، بە جونەیهی ئیستەرلینیشەوە، كە لە مانگی ئازاری ئەمساڵەوە بە رێژەی %10 بەهاكەی بەرامبەر بە دۆلار لەدەستداوە، بەڵام رەوشی یۆرۆ ئەندیكەیتەرێكی گرنگی رەوتی ئابووریی جیهانە.
بەر لە هەفتەیەك، وەزیری گەنجینەی ئەمریكا رایگەیاند: رەوشی ئابووریی ناوچەی یۆرۆ لە خراپ بەرەو خراپتر دەچێت، بە ئابووریی ئەمریكا بەراورد ناكرێت، كە دەتوانێ خۆی لە پووكانەوەی ئابووریی بە دوور بگرێت، ئەگەرچی خاوبوونی مەودا درێژیش بەخۆیەوە ببینێت. بانكی یەدەكی فیدراڵی ئەمریكاش، جار لەدوای جار نرخی سوود بەرزدەكاتەوە، ئەمەش هاندەری كۆچی وەبەرهێنانی دراوەكانی تر (بەتایبەتیش یۆرۆ) بۆ دۆلار بوو.
دوای بیست ساڵ لە دەرچوواندنی یۆرۆ، بەهاكەی هاوتای دۆلار بوو، ئەمەش رەنگدانەوەی ئەو هەڵئاوسانەیە كە دووچاری ئابووریی یۆرۆ بۆتەوە، بەتایبەتیش كە بانكی ناوەندیی ئەوروپا هێشتا ئامادە نییە نرخی سوود بەرزبكاتەوە و لە (سفر) هێشتوویەتییەوە.

دۆلاری ئەمریكا %14 بەرزبۆتەوە
داڕێژەرانی بڕیاری دارایی ئەوروپا، دەیانەوێ بە هەر نرخێك بێت، پارێزگاری لە هەر ئاستێكی گەشە بكەن، ئەمەش لە رێی ستراتیجییەتە كۆنەكەوە، كە لە بنچینەدا پشت بە ئاسانكاریی دارایی (واتە زیادكردنی بڕی پارە لە بازاڕدا) دەبەستێت، بەڵام لەم چەند مانگەی دواییدا، كاریگەرییەكانی جەنگی ئۆكرانیا ئاڵۆز و قورستر بوو، كە زیانێكی زۆری بە ئەوروپای دراوسێی گەیاند، زیاتر لەوەی بە هەر ناوچەیەكی تری جیهانی بگەیەنێت، ئەمە سەرباری دەرهاویشتەكانی قەیرانی پەتای كۆرۆنا، بە قوڵبوونی كێشەكانی گەیاندنی پێداویستییەكان، كە بەرزبوونی نرخی بە دوای خۆیدا هێنا، پاشانیش نرخی بۆ ئاستی مێژوویی بەرزكردەوە.
خەمی ئێستای وەبەرهێنەرانی ئەوروپا، بەهای دۆلار تێپەڕێنێتەوە، لەكاتێكدا لە سەرەتای ئەمساڵەوە دۆلاری ئەمریكا %14 بەرزبۆتەوە، بەڵام مەترسییەكانی ناوچەی یۆرۆ ماوە و ترسی كەوتنەوەی پووكانەوەی ئابوورییان هەیە، بەتایبەتی كە قەیرانەكانی هۆكاری ئەو كەوتنەوەیە بەردەوامە، هەڵئاوسان %9 نزیك بۆتەوە، ئەو نەخۆشییەی یۆرۆ تووشی بووە، تەنیا لەبەر هۆكارەكانی پێشوو نین، بەڵكو بەهۆی دواكەوتنی كریستین لاگاردی سەرۆكی بانكی ناوەندیی ئەوروپا و ئیدارەكەیەوە، لە بڕیاری بەرزكردنی نرخی سوود، هەرچەندە لەم مانگەدا بڕیاری زیادكردنی نرخی سوودیاندا، بەڵام تەنانەت بەشێكی بەرپرسانی خودی بانكی ناوەندی بە درەنگیان زانی.

داشكانی زیاتری یۆرۆ
جیاوازیی نێوان ئاستی سوودی ئەمریكا و ئەوروپا، هۆكارێكی گرنگیی هاوتابوونی یۆرۆ و دۆلار بوو. تەنانەت بانكی فیدراڵی ئەمریكاش كە ئاستی نزمی سوودی پێباشە، بەرگەی گوشارە بەردەوامەكانی هەڵئاوسانی نەگرت، دەستی بە زنجیرەیەك زیادكردن كرد، كە پێناچێت تا كۆتایی ئەمساڵ تەواو بێت، ئەگەر نرخی سوود لە ئەمریكا وەربگرین، دەگاتە %3 بەرامبەر بە %1 لە ئەوروپا، لەمەوە دەبێ لە داهاتوودا چاوەڕوانی داشكانی زیاتری یۆرۆ بكرێت. لەمەشەوە پارە روو لەو ناوچانە دەكات كە دەستهاتی زیاتر دەڕەخسێنێت، لەم رەوشەدا ئەمریكا باشترین شوێنە، كە جێگەیەكی ئارام و لەبارە، لەم رەوشە قورسەی كە ئابووریی جیهانی پێدا تێپەڕدەبێت. 
بێگومان، ئەم نرخی سوودەی ئەوروپا یەك دەستکەوتی هەیە، كە بە زیادكردنی هەناردەوە پەیوەستە، بەڵام ئەم خاڵە زۆر خزمەتی ئەم رەوشەی ئێستای ئەوروپا دەكات، ئەوروپییەكان دەبێ خۆیان لە چوونە نێو بازنەی پووكانەوەی ئابووری و بەرزبوونی بەردەوامی رێژەی هەڵئاوسان بە دوور بگرن، لە هەمان كاتیشدا دەستبەرداری سیاسەتی ئاسانكاریی بڕەكیی یۆرۆ بن، كە بۆتە هۆكارێكی نەرێنیی ئابوورییەكەیان.
یۆرۆی لاواز و هەڵئاوسانی بەرز، ئەو ئاڵنگارییانەی روبەڕووی بانكی ناوەندیی ئەوروپا دەبنەوە زیاد دەكات، كە ئێستا بەهۆی خاوبوونی ئابوورییەكەیانەوە لە روبەڕووبوونی هەڵئاوسان دووچاری ئاڵنگاریی گەورەی دارایی بوونەتەوە. داشكانی بەهای یۆرۆ ئاستی لاوازییەكەی بەرامبەر بە دراوەكانی تریش بێهێز دەكات و كێشەی هەڵئاوسانی ئەوروپا قورستر دەبێت.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان