عومەر ئیسماعیل باوزێیی
ناوی کتێب: بارودۆخی کارگێڕی قەزای گوڵعەنبەر لە بەڵگەنامەکانی دەوڵەتی عوسمانییدا 1852-1908
ئامادەکردن، وەرگێڕان و کۆمێنتاری: د. سامان مستەفا رەشید
بەرگ: یەکەم
چاپخانە: تاران
ساڵی چاپ: 2024
لاپەڕە: 272
ئەم کتێبە لە بنەڕەتدا لە دوو بەرگ پێکدێت، بەرگی یەکەمی پێش ماوەیەک لە مەراسیمێکدا لەهەڵەبجە بڵاوکرایەوە. کتێبەکە لە ئامادەکردن و وەرگێڕان و کۆمێنتاری د. سامان مستەفا رەشید ئینجاغایە و د. عادل سدیق عەلی پێداچوونەوەی زمانەوانی بۆ کردووە. لەلایەن (پڕۆژەی پاراستنی کەلەپوری دەوڵەمەندی هەڵەبجە) بە سەرپەرشتی ئارام کۆکۆیی پاڵپشتی دارایی کراوە و لە دووتوێی (272) لاپەڕەدا بە تیراژی (500) دانە لە تاران چاپکراوە.
ئامادەکاری کتێبەکە هەڵگری بڕوانامەی دکتۆرایە لە مێژووی عوسمانیدا لە زانکۆی ئیستەنبوڵ، شارەزا و پسپۆڕە لە ئەرشیف، زمان و مێژووی عوسمانییدا. دوای گەڕانەوەی بۆ هەرێمی کوردستان، سەرقاڵی توێژینەوە و نووسینە لەبارەی مێژووی کورد و کوردستان لە بەڵگەنامەکانی ئەرشیفی عوسمانییدا، خاوەنی چەندان توێژینەوەی زانستی و وتاری رۆژنامەوانییە لەوبوارەدا.
وەک لە ناونیشانەکەیدا دیارە، کتێبەکە تایبەتە بە مێژووی کارگێڕیی قەزای گوڵعەنبەر/ هەڵەبجە، نووسەر ئامانجییەتی بە دوو بەرگ مێژووی کارگێڕیی قەزای گوڵعەنبەر لە رۆژگاری دروستبوونی کارگێڕیی قەزاکە هەتا کۆتایی دەسەڵاتی عوسمانی لە عیراق بخاتەڕوو، بۆیە وابڕیارە بەرگی دووەم لە نێوان ساڵانی(1908-1918) لەخۆبگرێت.
دانەری کتێبەکە هەوڵیداوە لەو ژمارە زۆرە بەڵگەنامانەی لە بەردەستیدان، تەنها ئەو بەڵگەنامانە وەربگرێت و بیانکاتە کوردی، کە رەهەندی ئیدارییان هەیە و پەیوەندییان بە باسی ئیدارییەوە هەیە. بەمشێوەیە لە بەرگی یەکەمدا 85 بەڵگەنامەی گرنگ و مێژوویی تایبەت بە لایەنی کارگێڕیی قەزاکەی هەڵبژاردووە، پاشان هەستاوە بە وەرگێڕانیان بۆ سەر زمانی کوردی لەگەڵ دانانی وێنەی بەڵگەنامە ئۆرجیناڵەکە لە بەرامبەریدا، پاشان بە نووسینی پەراوێز و روونکردنەوەی پێویست دەربارەی ناوەڕۆکی بەڵگەنامەکان و رووداوە کارگێڕییەکان کتێبەکەی دەوڵەمەندترکردووە.
85 بەڵگەنامەی گرنگ و مێژوویی تایبەت بە لایەنی کارگێڕیی قەزاکەی هەڵبژاردووە، پاشان هەستاوە بە وەرگێڕانیان بۆ سەر زمانی کوردی لەگەڵ دانانی وێنەی بەڵگەنامە ئۆرجیناڵەکە لە بەرامبەریدا
بەمەبەستی ئاسانکاریی بۆ بەکارهێنانی کتێبەکە لەلایەن توێژەران و دۆزینەوەی بابەتەکان، ئامادەکار هەستاوە بە دانانی ناونیشان بۆ بەڵگەنامەکان و دروستکردنی پێڕستێک، کە تێیدا قۆناغبەندیی سەردەمەکان و یەکێتیی بابەتی ناو بەڵگەنامەکانی پاراستووە. جگەلەوە، بۆ ئاسانکاریی و تێگەیشتنی خوێنەر، لەسەرەتای کتێبەکەیدا فەرهەنگۆکێکی دروستکردووە و تێیدا ئەو زاراوە و چەمکە عوسمانییانەی لە بەڵگەنامەکاندا هاتوون، ناساندنی بۆ کردوون و روونیکردونەتەوە.
دەتوانین کتێبەکە دابەشی سەر چوار کاتی دیاریکراو بکەین: ماوەی یەکەم لە نێوان ساڵانی(1852-1868) دەگرێتەوە، کە ئەو ماوەیە بریتییە لە چەند بەڵگەنامەیەک، باس لە بارودۆخی کارگێڕیی قەزای گوڵعەنبەر دەکات لە دوای رووخانی میرنشینی بابان هەتا بە قەزابوونی هەڵەبجە لە سەنجەقی سلێمانی. هەرچەندە لەوکاتەدا گوڵعەنبەر قەزا بووە، بەڵام لەلایەن بەڕێوەبەرێکی سەربەخۆ کارەکانی راییکراوە. ماوەی دووەم لە کتێبەکەدا نێوان ساڵانی(1868-1882) دەگرێتەوە، کە بریتییە لە ماوەی دووبارە داڕشتنەوەی فۆڕمی کارگێڕیی قەزای گوڵعەنبەر لە چوارچێوەی قائیمقامییەتێکدا، هەروەها دامەزراندنی حەمەپاشای جاف وەک یەکەم قایممقامی قەزاکە. لەم بەشەشدا، نامەیەکی(مەدحەت پاشا 1869-1872)ی والی بەغدا بۆ وەزارەتی ناوخۆی دەوڵەتی عوسمانی بڵاوکراوەتەوە، دەربارەی نیشتەجێکردنی هۆزی جاف و دروستکردنی قائیمقامییەتی گوڵعەنبەر و پەیماننامە دوانزە خاڵییەکەی نێوان مەدحەت پاشا و حەمەپاشای جاف، کە بۆتە بنەمای دامەزراندنی قەزای گوڵعەنبەر و دانانی حەمەپاشا بە قائیمقام، هەروەها بنەما و دەستپێکیش بووە بۆ پرۆسەی نیشتەجێکردنی جافەکان. لەم بەشەدا چەندان بەڵگەنامەی دیکەی گرنگ لەمەڕ ماوەی فەرمانڕەوایی حەمەپاشا خراوەتەڕوو. بەشی دواتری کتێبەکە تایبەتە بە سەردەمی قائیمقامییەتی مەحمودپاشای کوڕی حەمەپاشا، ئینجا فەرمانی لادانی و بانگهێشتکردنی بۆ ئیستەنبوڵ، دواتر راکردنی بۆ روسیا و لەوێشەوە بۆ ئێران، پاشان گەڕانەوەی بۆ هەڵەبجە ئاماژەی بۆکراوە. لە بەشی کۆتاییشدا، باس لە ماوەی ئیدارەی عوسمان پاشای جاف لە قەزاکەدا کراوە، ئینجا فەرمانی لابردنی ناوبراو لە ساڵانی (1908-1909) بەهۆی ناڕەزایی و سکاڵا زۆرەکانی خەڵكی قەزاکە لە دژی ئاماژەی بۆکراوە. جێگای ئاماژەیە، کتێبەکە جگە لە چەندان نەخشە و هێڵکاری ئەندازەیی، خانەقای بیارە و مزگەوتی گەورەی خورماڵ، دیارترین پڕۆژە بیناسازیی و نۆژەنکردنەوەکانی قەزاکەشی خراوەتەڕوو.
