بۆ پەندوەرگرتن لە مێژوو

کتێبی جینۆسایدی ئەرمەن و رۆڵی كورد تێیدا

رانانی : جینۆسایدنامە


دەوڵەمەندیی کتێب بە قەبارە و زۆریی لاپەڕەکانی نییە، بەڵکو هەندێکجار کتێبێکی بچووک دەیان هێندی کتێبێکی گەورە زانیاریت پێدەبەخشێت؛ ئەمەش پەیوەندیی بە توانای نووسەرەکەیەوە هەیە، کە ئاخۆ چۆن دەتوانێت لە مەودایەکی کورت و پوختدا مەبەست و ئامانجەکەی بیگەیەنێت بە خوێنەرەکانی.
دەمەوێ دوور لە ناسیاوێتی و لایەنداری، رانانێک بۆ کتێبی (جینۆسایدی ئەرمەن و رۆڵی کورد تێیدا) بکەم کە لەنووسینی محەمەد حەمە ساڵح تۆفیق)ە کە لە هەردوو بواری نووسین بەتایبەتی و وەرگێڕاندا بەگشتی لەسەر پرس و بابەتەکانی تایبەت بە جینۆساید، ئەزموونێکی دەوڵەمەنی هەیە و خزمەتێکی زۆری لەو بوارەدا کردووە.
نامیلکەی (جینۆسایدی ئەرمەن و رۆڵی کورد تێیدا) یەکێکە لە لێکۆڵینەوە پوخت و چڕەکانی نووسەر، کە ساڵی 2015 کاری تێداکردووە و دواتریش لە ئەرمینیا بەشداریی یادی (100)ساڵەی تاوانەکەی پێکردووە و پاشان وەک نامیلکەیەک بە قەبارەی نیو (A4) لە دووتوێی (44) لاپەڕەدا  چاپ و بڵاوکراوەتەوە.

تەوەرەکانی لێکۆڵینەوەکە
لێکۆڵینەوەکە بەسەر ئەم تەوەرانەدا دابەشکراوە: (پێشەكی، كورتە باسێكی مێژوویی، هۆكارە سەرەكییەكانی جینۆسایدی ئەرمەن لە دەوڵەتی عوسمانیدا، حكومەتی عوسمانی و جەنگەكانی و پێكهاتەی دەوڵەت، رۆڵی حزب و رێكخراوەكانی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی ئەرمەن، رۆڵی دەوڵەتە گەورەكان و نێردە مسیۆنێرەكان، رۆڵی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەندا.. وەك ئەنجامدەر و وەك رزگاركەر، ئەنجام و پەند).
کاتێک خوێنەر (بەسەر هەریەکێک لەو بەشانەی ئاماژەمان پێکرد) دا بە پێشەکییەکەوە دەچێتەوە، تەواو هەست بەوە دەکات بەسەر کۆمەڵێک زانیاریی گرنگدا دەکەوێت کە بۆ بەشێکی زۆر لە خوێنەری کورد و شارەزایی لەبارەی (جینۆسایدی ئەرمەن بەگشتی و رۆڵی کورد تێیدا) نوێن، ئەمەش وردی و چڕبوونەوەی نووسەر دەردەخات سەبارەت بەو ناونیشانەی هەڵیبژاردووە. دەمەوێ راشکاوانە ئەو سەرنجە بخەمەڕوو؛ کە نووسەر لەبەر کوردبوونی خۆی، رۆڵی کوردی نەشێواندووە تا خوێنەر چەواشە بکات و زانیارییەکان بشارێتەوە، بەڵکو بە پشتبەستن بە چەندین سەرچاوەی گرنگ و ئەکادیمی راستییە تاڵەکە (بەشــــداریی کورد لـــــە تاوانی جینۆســـایدی ئەرمەن)ی تەتەڵەکردووە و لە بێژنگی داوە و بە پاککراوی خستویەتییە بەردەستی خوێنەر؛ ئەمەش ئەوەندەی تر لێکۆڵینەوەکەی جوان و نایاب کردووە.

نووسەر لەبەرکوردبوونی خۆی، خوێنەر چەواشە ناکات و زانیارییەکان ناشارێتەوە، بەڵکو بە پشتبەستن بە چەندین سەرچاوە و راستییە تاڵەکەی تەتەڵە کردووە و لە بێژنگی داوە و بە پاککراوی خستویەتییە بەردەستی خوێنەر

لە تێکەڵاوییەوە بۆ دوژمنایەتی
نووسەر لە پێشەکییەکەیدا بیرمان دەخاتەوە و دەڵێت:»سەبارەت بە گەلی ئەرمەنیش، كە لەم باسەدا جێی مەبەستمانە، بۆ ماوەی چەندین سەدە دراوسێ‌ و تێكەڵی كورد بوون لە كوردستانی باكووردا و گەلێک هۆكار وایكرد كە دەوڵەتی عوسمانی لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە و سەرەتاكانی سەدەی بیستدا قەتڵوعامیان دەرهەق ئەنجامبدات و نزیكەی ملیۆن و نیوێك خەڵكی بێتاوانیان لێ قڕبكات و لە شوێن و ماوای خۆیان رایانگوێزێت، بە چەشنێكی هێندە دڵڕەقانە كە تا ئەو دەمە نموونەی نەبووە لە مێژووی نوێی مرۆڤایەتیدا و تائێستا پەڵەیەكی رەشە بە نێوچەوانی دەوڵەتی عوسمانی و حكومەتە رەگەزپەرستەكانی میراتگرییەوە».
لە چەند پەرەگرافێکی دواتری پێشەکییەکەدا سەرنجمان بۆئەوە رادەکێشێت و دەڵێت: «بێگومان دەبێت پێ‌ لەو راستییە بنێین كە لەو كوشتارەدا كورد یان بەشێك لە كورد، بە ئاگایی بێت یان بێئاگایی و لەخشتەبردنی بێت لەلایەن سیاسەتی حكومەتی عوسمانی و پاشتریش حوكمی ئیتیحاد و تەرەقی یان توركە لاوەكانەوە بێت، رۆڵێكی خراپی بینیووە لەو كوشتارەدا، ئەگەرچی ئەم كارە تەنها بەشێك لە سەرۆك خێڵ یان كارتێكردووی نەزانی و توندڕەویی ئاینییەوە بووە و لە گەلێک سەریشەوە سەركێشیی حزب و گروپە نەتەوەپەرستەكانی ئەرمەنیش بەهۆی تۆڵەكردنەوە و پێش قەرەوڵیی سوپای روس كەمیان بە كوردی بێدیفاع نەكردووە و زەمینەیەك رەخساوە كەوا هەردوولا ببنە داردەستی تورك و وڵاتە زلهێزە بەرژەوەندخوازەكان و ئەنجام هەردوو بە گورگان خواردوو بچن».
پاشان لە قووڵبوونەوە لە بەشەکانی تری لێکۆڵینەوەکەدا، باسی هۆکارەکانی جینۆسایدی ئەرمەن و بەشداریی کورد و کارلێک و لایەنە خراپ و پەشمەکانی و کاریگەرییەکانی لەسەر پەیوەندیی هەردوو گەلی ئەرمەن و کورد دەکات.

ئەوەی لێکۆڵینەوەکەی جوانتر کردووە
لەکۆتاییدا و لەژێر ناونیشانی (ئەنجام و پەند)دا هەم ئەنجامگیرییەکانی خستووەتەڕوو، هەمیش ئەو مافەی بەخۆی داوە، ئەو ئەنجامگیرییە وەک دەریچەیەک بۆ پەندوەرگرتن بەتایبەتی بۆ هەردوو گەلی جینۆسایدکراو (ئەرمەن و کورد) بخاتەڕوو، کە پێموایە ئەمە ئەوەندەی تر لێکۆڵینەوەکەی نووسەری جوانتر و دەوڵەمەندکردووە.
هەر لەم ئەنجامگیرییەدا دەڵێت: «جینۆسایدی ئەرمەن، یەكەم ئۆپەراسیۆنی كۆمەڵكوژیی مرۆڤە بەم ئاستە دڕندانە و ترسناكە لە مێژووی نوێدا کە دەرهەق بە گەلێكی غەیرە موسڵمانی ژێردەستی حكومەتی عوسمانی کراوە، كەوا گوناهی ئەوەبووە داوای مافی رەوای خۆی دەكرد و دەیویست لەدەست ستەمكاریی سەدان ساڵەی ئەو رژێمە ملهوڕە رزگاری بێت».
هەروەک لە شوێنێکی تری ئەنجامگیرییەکەدا ئاماژەی بەوە داوە کە:(ئەرمەن و كورد لە شەش ویلایەتی خۆرهەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا پێكەوە دەژیان بۆ سەدان و بگرە هەزاران ساڵیش و هەمان جەور و ستەمی داگیركەرانی خاك و وڵاتی تێكهەڵكێشی هەردوولایان چەشتووە و چەوساوەكانی هەردوو گەل هەمان دەردیان چەشتووە بەدەست كاربەدەستانی دەوڵەت و ئاغا و خاوەن موڵكی كورد و تورك و سەرۆك خێڵی كۆچەر و لەهەمان كاتیشدا بازرگانی ئەرمەنی قۆرخكاری بازاڕەوە و ئەم مێژووی پێكەوە ژیانە لەگەڵ جیاوازیی ئایینیی هەردوو میللەتدا، بەڵام هێندە ئاوێتەی یەكترببوون لەڕووی نەریت و كەلتورەوە كە جیاكردنەوەیان لە یەکتری ئەستەم بوو).

کورد یان ئامێرەکانی دەستی دەوڵەتی عوسمانی؟
 لەجێگایەکی تریشدا پێمان دەڵێت: ئەو كوردانەی كە لەو قەسابخانەیەدا بەشداربوون، ئامێری دەستی دەوڵەتی عوسمانی بوون، هیچ کاتێک كورد وەك میللەت بەشداریی نەكردووە، بەڵكو لە گەلێک رووەوە یارمەتیی برایانەیان پێشكەشی ئەرمەنە ئاوارە و لێقەوماوەكان كردووە و دەیان هەزاریشیان لە كوشتن و برسێتی رزگاركردوون، بەڵام تائێستا كە زیاتر لە 100ساڵ تێپەڕیووە بەسەر ئەو جینۆسایدەدا، كاریگەریی ئەو برینە قووڵە هەر ماوە بەتایبەتی لای گەلی ئەرمەن و دەبێت بانگەشەی «زاڵبوون بەسەر كینەدا» كە سیامەند زەید عوسمان لێكۆڵەری كورد و یەڵماز گونەی فیلمسازی سینەمایی كوردی جیرارد لیباردیان سیاسەتمەدار و رووناکبیری ئەرمەن دەریانكردووە جێگەی خۆی لە پەیوەندیی نێوان كورد و ئەرمەندا بگرێتەوە، لەبری یەكتر تۆمەتباركردن بە بەرپرسیاریی لەم رووداوانە).
پاشان لە پەرەگرافی کۆتایی ئەنجامگیرییەکەیدا دەڵێ:(ئێستا گرنگ ئەوەیە ئێمە پەند لەو رووداوانەی رابردوو وەربگرین و زۆریی تۆمەتباركردنی یەکتری و بەتایبەتی لەلایەن ئەرمەنەوە و بەئەستۆخستنی كوشتاری ئەرمەن بە گەردنی هەر كوردێك كە تازە لەدایك دەبێت، وەك لە ئایینی مەسیحیدا هەیە و دەڵێت: (مرۆڤ كە لەدایك دەبێت، گوناهەكانی باوكە ئادەمی لە ئەستۆدایە) لەبەرژەوەندیی هیچ لایەك نییە و ئاشكرابووە كەوا پەردەكانی شانۆیی مەسەلەی ئەرمەن، تەنها لایەنێكی ململانێی زلهێزەكانی جیهان بوو و ئاشكراشە كە ئەو تۆمەتانەی بەرەوڕووی ئەرمەن دەكرێتەوە لەو تۆمەتانە كەمتر نین كە بە ناوچاوانی كورددا دەدرێن).
دەمەوێ لە کۆتاییدا ئەوە بڵێم بۆ کورد بە سیاسی و خەڵکەکەی بەگشتی و بەتایبەتی بژاردەی خوێندەواری کورد، گرنگە لەبارەی (جینۆسایدی ئەرمەن و بەشداریی کورد تێیدا) شارەزایی زۆرتریان هەبێت و دەستخۆشیش لە نووسەر و وەرگێڕ محەمەد حەمەساڵح  تۆفیق دەکەم و هیوادارم جارێکی تر ئەم لێکۆڵینەوەیەی بکاتە (پڕۆژەی لێکۆڵینەوەیەکی فراوانتر) و جگە لە زمانی کوردی، بە زمانە زیندووەکانی جیهان و بەتایبەتیش بە زمانی ئەرمەنی چاپ و بڵاوی بکاتەوە.