لێکترازانی رۆحەکان لە شانۆنامەی(لێکترازان)ی دانا رەئووف-دا

سدیق سەعید رواندزی

تۆخۆلسکی لە كتێبی (هەندێ کەس هەرگیز تێ ناگەن)دا سەرگوزشتەیەکی سەیر و پڕ مانامان لە بارەی ملیاردێرێكەوە بۆ دەگێڕێتەوە و دەڵێت: "ملیاردێرێك، بەهۆی رووداوێكی هاتوچۆوە چاوی چەپی لەدەستدا و ناچاربوو چاوێكی دەستكرد بە نەشتەرگەریی لە شوێنی دابنێت. بۆ یەكەمجار دوای نەشتەرگەرییەكەی كە گەڕایەوە نووسینگەی كارەكەی، لەژێر چاویلكەیەكی رەشدا  لە كارمەندی نووسینگەكەی پرسی، دەزانی كامە چاومە گۆڕدراوە و نەشتەرگەرییم بۆ كردووە؟ كارمەندەكەش دەڵێت: بەڵێ چاوی چەپتە، ملیاردێرەكە بەم وەڵامە سەرسام دەبێت و دەڵێت: چۆنت زانی، كارمەندەكەش پێی دەڵێت: چونكە كەمێك هەستی مرۆییانە، لە چاوی چەپتدا هەیە"، ئەمە بەو مانایەی چاوێكی دەستكرد، لە كۆی هەستەكانی تۆ زیاتر، هەست بە مرۆیی بوون دەكات و هەست و نەست و سۆزی بۆ بەرامبەرەكەی دەجووڵێت، وەلێ ئێوەی سەرمایەدار، ژیان تەنها لە پارە و كاردا دەبینن، بێباك لەوەی مرۆڤەكان چین! لە سەردەمێكدا كە ئاڵۆزییەكی زۆر ژیانی مرۆڤەكانی گرتۆتەوە و بەها مرۆییەكان لە ژێر هەڕەشەی سڕینەوە و نەماندان، لە سەردەمێكدا كە پێگە و بوونی مرۆڤ، لای زۆربەمان لە هەندێك دەستكەوتی ماددی و ژیانییدا دەبینینەوە و دەیكەینە پێوەرێك بۆ روانینمان بۆ ئەوی دی، ئەوا لە هەموو كات زیاتر، پێویستمان بە هونەری مرۆڤبوونە، وەك باڵاترین پلەی گەشەی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی. ئێمە رۆژانە بەر مرۆڤ دەكەوین، بەڵام زۆرینەیان هەڵگری ئەو بەها مرۆییانە نین كە دەبنە شوناسێك بۆ مرۆڤبوون، چونكە بوون بە مرۆڤ هەر ئەوە نییە، ئاوەزمان هەبێت و بەو خەسڵەتە لە بوونەوەرەكانی تر جیابكرێینەوە، بەڵكو چەند وەك مرۆڤ هەڵسوكەوت دەكەین و پێوەرەكانی مرۆڤبوونمان لە ژیاندا پەیڕەو دەكەین، ئەوە گرنگە. مرۆڤبوون شوناسیكی گەورەتر و بە بەهاترە، لە هەڵگری ناوی مرۆڤ بە تەنها. مرۆڤبوون شوناسێك نییە بە تەنها، تاكو بدرێتە پاڵ هەمووان، بەڵكو كۆمەڵێك بەهای بەرزی كۆمەڵایەتی و كەسیی و مرۆییە. مرۆڤ لە پێشەوەی هەموو جۆرە بیروبڕوا و ئایدیۆلۆژیایەكی ئایینی و سیاسییە. مرۆڤبوون لە ناوماندا نییە، بەڵكو لەو گەوهەر و لەو كردەوە مرۆییانە و بەها ئاكاریی و مرۆییانەدایە، كە دەمانبەستێتەوە بە ژیان بەگشتی و بە ژیانی ئەوانی تریشەوە بەتایبەتی. بۆیە هەر كەسێك بڕوای وابێت دەشێ بژی و ئاسوودە بێت، شادمان بێت و بەختەوەرانە لە ژیان بەردەوام بێت، بێ ئەوەی ئەو هەست و رایەڵە مرۆییەی هەبێت کە دەیبەستێتەوە بە مرۆڤەكانی ترەوە، بێگومان لە ژیان و شادمانییش نەگەیشتووە. 
شانۆنامەی (لێكترازان)ی نووسەر و هونەرمەند (دانا رەئووف)، گوزارشت لە نەبوونی ئەو هەست و رەهەندە مرۆییە دەكات كە دوای ژیانی بەناو مۆدێرنە و نوێ كۆمەڵگەی كوردیی گرتۆتەوە، ژیانێك پێشتر مرۆڤی كورد پێی رانەهاتووە و ئەزموونی نەكردووە، ئیدی كاتێ لە پڕ دەچێتە نێو ئەو فەزا كۆمەڵایەتییە نوێیەوە، نازانێت چۆن لەتەك ئەو واقیعە نوێیەدا خۆی بگونجێنێت. لێرەوە رووبەڕووی تەنگژەی گەورەی دەروونیی لە شێوەی تەنیایی و نەمانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و نەرجسییەت و كاڵبوونەوەی ئەو بەها جوانانە دەبێتەوە، كە تا دوێنێ لە ژیانیدا هەبووە، كارەكتەرەكانی ئەو شانۆگەرییە بە جیاوازیی پێگە و شوناسی كۆمەڵایەتی و رەگەزییان، لە ئاستی رۆحیدا هەست بە نامۆبوونێكی كوشندە دەكەن، ئیتر ئەوان پەیوەندییەكی ئەوتۆیان لە چوارچێوەی ماڵ و خێزاندا بە یەكترییەوە نەماوە، بەڵكو هەزاران فرسەخ دوورن لەیەكتری، گەرچی بەیەكەوەش دەژین، ئەمەش ئاماژەیەكە بۆ هەرەسهێنانی ئەو پەیوەندییە رۆحی و كۆمەڵایەتییەی تاكەكانی خێزانی لەژێر یەك چەتردا كۆدەكردەوە، كە ئەویش ماڵ و خێزان بوو، لەوەشدا قوربانیی یەكەم باوكە، وەك هێمای ئاڕاستەكردن و پەروەردەكردن و بەرزەفتكردنی خێزان كە بەشێكی دانەبڕاوە لە سیمای سۆسیۆلۆژیی كۆمەڵگەی كوردی. 
باوك لەو شانۆنامەیەدا، ئیدی هەمان باوكەكانی پێشووتری كۆمەڵگەی ئێمە نییە، بەڵكو باوكێكە داماڵدراو لە هێز و شكۆ، رێز و خۆشەویستی، نێوەندایەتی و پەروەردە كردن. ئەگەر ئەمە وەك دەرهاوێشتەیەكی ژیانی سەردەمی مۆدێرنە ببینین، ئایا لێكەوتەی ئەو ژیانە لەسەر ئاستی ژیانی مرۆڤ وەك تاك چییە؟ باوكەكە گەرچی هێشتا لە پەیوەندییدایە لەگەڵ كوڕ و كچەكەی، خێزانەكەی، بەڵام ئەم پەیوەندییە، پەیوەندییەكی رۆتینیی بێ هێز و دەسەڵاتە و ئەوەیە باوك تەنها وەك رۆبۆتێك لە ژیانی خێزاندایە. بۆیە كاتێ پرسیار لە خێزانەكەی دەكات، ئەویش لەوەڵامدا پێی دەڵێت: «من ژیانێكم هەیە لەگەڵ تۆ یان بەبێ تۆ ل47» واتا ژنەكە لێرەدا، پەیوەندیی خۆی و هاوسەرەكەی لە دەرەوەی هەموو گرێبەستێكی ئایینی و كۆمەڵایەتی دەبینێتەوە و ئیدی كارتێكی سوور بە رووی پیاوەكەیدا  بەرز دەكاتەوە كە ئەو چیتر لەژێر سایە و دەسەڵاتی ئەو وەك پیاوێكدا نییە. بەو مانایەی ئەو لەگەڵ پیاوەكەی بێت یان نا، ئیدی ئەو ئەوە و دەتوانێت بژی. ئەمەش یەكێكی دیكەیە لە سیما دیارەكانی ژیانی ئاڵۆز و جەنجاڵی ئێستای خێزانی كورد. باوكەكەش نازانێت چی بكات؟ جگە لەوەی نزا بكات و بڵێت: «خودایە گیرۆدەی دەستی عەشقی كەسێكمان نەكەیت، بیەوێت تۆڵەمان لێ بكاتەوە»، باوك كاتێ دەزانێت ئیدی ئەو دەسەڵاتێكی نەماوە، دەیەوێت لە رێگەی بە نێوەندكردن و بە دەسەڵاتكردنی کوڕەکەیەوە وەك پیاو و شوێنگرەوەی خۆی، رێگە لەو لێكترازانە ئۆرگانی و خێزانییە بگرێت، بەمەبەستی دەستگرتن بە  هەموو ئەو پیرۆزیی و بەهایانەی پێشتر لەنێو خێزاندا هەبوون، بۆیە رۆڵەكەی خۆی دەداتە كوڕەكەی كە وەك چاودێرێك بە نێو خێزان و لەگەڵ دایك و خوشكەكەی ببینێت. رەنگە باوكەكە لێرەدا بیر لەوە بكاتەوە، ئیدی بە هەر هۆكارێك بێت ئەو رۆڵێكی ئەوتۆی نەماوە، بەڵام سەیر لەوەدایە كوڕەكەش وەك دیوێكی دیكەی پیاوبوون، باكی بەوە نییە دایك چی دەكات، هەروەك دەبینین، باوك دەپرسێت: نازانی دایكت چی دەكات؟، کوڕەکەی لە وەڵامدا: هەر نازانم و ناشمەوێ بزانم.
بێگومان هەمان كێشە، سیامەند و خێزانەكەشی گرتۆتەوە، كاتێ شاعیرەكە پرسیاری ئەوە دەكات: "تەنها خەم ئەوی كوشت؟"، دایكی لە وەڵامدا دەڵێت: "نەخێر ژنەكەشی!" ئەمەش دەلالەت لەو دوورییە رۆحییە و لێكترازانە دەكات كە ئێستا لەنێو خێزانی كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە. پرسی سەربەستبوونی تاكەكانە لە نێو خێزاندا، وەك دەرهاوێشتەیەكی ژیانی مۆدێرنە و لێكەوتەیەكی دنیای ئێستای كۆمەڵگەی كوردی، دەرچوون لەو چوارچێوە كۆمەڵایەتییەی بە خێزان ناسراوە و  ژیان لە دەرەوەی دەسەڵاتی باوك، لێرەدا كۆتایی نایەت كە ئیدی تاكەكان ناسنامەی تاكایەتی و سەربەستیی خۆیان بۆ دەگەڕێتەوە و هەڕەمی پیرۆزی خێزان دەڕووخێت، بەڵكو گرفتی گەورە لێرەدا دەست پێ دەكات، كە ئیدی ئەوە نازانن ئەزموونی ژیانێكی نوێ بكەن كە خۆیان هەڵیان بژاردووە، لە دژی ژیانێكی سوننەتی و خێڵەکی وەك ئەوەی خەیاڵیان كردبوو. لەو سۆنگەیەشەوە كۆی ژیان بە گشتی دۆگما دەبێت و هیچ كام لە شاعیرەكە، دایك، باوك، كوڕ، كچ، ژنە دووگیانەكە، ناتوانن بە دیاریكراوی لەگەڵ ئەو ژیانە نوێیە هەڵبكەن و رابێن، خۆشیان نازانن چی دەكەن و چیان دەوێت؟! بۆیە بەردەوام لە بۆشاییەكی گەورەی رۆحی و دەروونییدا دەژین و سەرەنجام هەست بە نامۆبوونێكی كوشندە دەكەن و ژیانیان بەبێ ئاكام كۆتایی دێت. ئەگەرچی لە دەستپێکی وەرزی یەكەمی شانۆكەدا فریشتەیەك دەردەكەوێت، لێرەدا فریشتە نمایندەی هێزێكی خودایی و ژیانێكی جیاواز لە ژیانی مرۆڤ و سەرزەمین دەكات.
 بە بڕوای من مامۆستا دانا لێرەدا ناڕاستەوخۆ دەمانگێڕێتەوە سەر چیڕۆكی دروستكردنی ئادەم لەسەر زەوی. خودا بەرلەوەی ئادەم دروست بكات بەفریشتەكانی وت: خەلیفەیەك دەخوڵقێنم، ئەوانیش بە نزا و پاڕانەوەوە وتیان: ئەوە شەڕ و ناخۆشی بڵاودەكاتەوە، خوداش لە وەڵامدا فەرمووی: ئەوەی من دەیزانم ئێوە نایزانن، بۆیە سەرەنجام ئادەم وەك یەكەم مرۆڤ دروستكراو وەك یەكەم مرۆڤیش لە تاقیكردنەوەی بڕیار و راسپاردەكانی خودادا سەرنەكەوت و لە بەهەشت دەركرا. بەدوای ئەو رووداوەشدا قابیل هابیلی كوشت، ئیدی سەرزەوی پڕبوو لە تاوان. 
ئەگەر فریشتەكە لێرەدا وەك فریادڕەسێك بۆ ژیانی مرۆڤەكان ببینین، بەڵام دواجار ئەویش پیر دەبێت و هێز و بەهای سیمبولیانەی فریشتەیی نامێنێت و شێوە ژیانی سەرزەمین وەردەگرێت و دان بەوەدا دەنێت كە دەبێت هەمووان لە تاریكیی ناخ رزگاریان ببێت، واتا ژیانی مرۆڤەكان بە جۆرێك دۆگما و بێ مانا و بێ شكۆ بووە، ئیدی لە توانای فریشتەیەكی خوداییشدا نییە رزگاری بكات تا لە كۆتاییدا هەمووان نا ئومێدانە و رەشبینانە دەمرن و هەست ناكەن ژیانێك ژیاون جیاواز لە ژیانی پێشووتر. بەمەش تاكی كورد لە ئاستی دەرەكیدا شێوە ژیانێكی مۆدێرنانە و خۆرئاواییانە دەژی، بەڵام لە رووی ئەقڵ و جیهانبینی و كاتەوە، ناتوانێت  لەگەڵ ئەو ژیانەدا هەڵبكات، لە راستیشدا مرۆڤی تایبەت بەخۆی دەوێت.
لە كۆتاییدا هەریەك لە خوشك و براكە، لەو ژیانە تازەیەیاندا هەست بە پووچی و بێ مانایی دەكەن و پەشیمانی ئەو ژیانە دەبنەوە كە تیایدا لەگەڵ دایك و باوكیان بوون، بۆیە هەردووكیان باس لەوە دەكەن، چەند بێ دایك و باوكن و لە ماڵێكدا دەژین، ئەگەر پێكەوەش بن، بەڵام هەر تەنیان! وەك ئەو لێكترازانە رۆحییەی بەهۆی هەژموونی تەكنۆلۆژیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە، كە راستە بە جەستە لەگەڵ یەكتریداین، بەڵام لە رووی رۆحییەوە هەموومان بەدەست تەنهاییەکی کوشندەوە دەناڵێنین و لێكترازان و درزێك كەوتۆتە نێوانمان  هەرگیز یەكناگرێتەوە. 
دواجار دەڵێم: مامۆستا دانا لەو شانۆنامەیەدا، بە زمانێكی جوان و سادە، ئەو نامۆبوون و شكست و لێكترازانە رۆحییەی مرۆڤی كورد دەخاتەڕوو، بە شێوەیەکی قووڵ و فەلسەفییانە، پەیوەندیی ئێمە بە دنیای پۆست مۆدێرنەوە لەڕووی ئەدگارەكانی ژیانەوە نیشاندەدات و دەیەوێت رەخنەمان لێ بگرێت و پێمان بڵێت: راستە ئێوە مۆدێرنانە دەژین، ژیانێك ئەزموون دەكەن تازەیە، بەڵام نە خۆتان مرۆڤی راهاتووی نێو ئەو ژیانەن، نە ژیانەكەش بۆ ئێوە ئەزموون دەكرێت.  دواجار دەڵێم مامۆستا دانا هونەرمەند و نووسەرێكی سەنگین و قەڵەمێكی دیارە، خوێندنەوەی بەرهەمەكانی نەك بۆ هونەرمەندان، بەڵكو بۆ ئێمەمانانیش كە هیچ سەروكاریمان لەگەڵ دنیای هونەردا نییە، جێی بایەخپێدان و بە گرنگی سەرنجدان و خوێندنەوەن، چونكە هەڵگڕی پرسی مرۆیی و بابەتی فەلسەفیی قووڵن و شیاوی خوێندنەوە و بەسەركردنەوەن.

شانۆنامەی (لێكترازان)ی نووسەر و هونەرمەند (دانا رەئووف)، گوزارشت لە نەبوونی ئەو هەست و رەهەندە مرۆییە دەكات كە دوای ژیانی بەناو مۆدێرنە و نوێ، كۆمەڵگەی كوردیی گرتووەتەوە، ژیانێك پێشتر مرۆڤی كورد پێی رانەهاتووە و ئەزموونی نەكردووە

*لێكترازان، شانۆنامە، نووسینی دانا رەئووف، بڵاوكراوەی كەپر، ساڵی چاپ _2024