پرۆفیسۆر د. عومەر ئەحمەد رەمەزان
1 - 2
پێشەكی:
پڕۆسەی كومیونیكەیشنی رووبەڕوو (face to fase)، کە وەك گفتوگۆی نێوان نێرەر و وەرگر روودەدات، جگە لە زمان كە رەهەندی سەرەكیی گەیاندنی پەیامە، زمانێكی تریشی تێدا بەكاردێت كە پێی دەگوترێت زمانی جەستە ( body language)، بێ وتەیە و نا دەستەواژەییە، لە جوڵاندنی پەلەکان و گوزارشتەکانی روخسار(Facial expression)، (سیمبول و هێما)دا بەرجەستە دەبێت، بایەخێكی تایبەتی هەیە لە ژیانی رۆژانەماندا، بۆ زیاتر روونكردنەوەی پەیامەكەیە. زانیارییەكی قوڵمان سەبارەت بەرەوشی كەسەكان دەداتێ، تێبینیكردن و سەرنجدانی بەرامبەر پێمان دەڵێ لەو کاتەدا هەست بەچی دەكات یا لە چ بارودۆخێكدایە.
هەندێکجار پەرچەكردارێكی خۆنەویستە، واتە مرۆڤ ناتوانێت رێگربێت لە دەربڕینیاندا، لە کاردانەوە و پەرچەکردارەکانی سیمای مرۆڤدا دەردەكەون، زۆر رەهەند و لایەن دەدركێنن، کە ئەستەمە بتوانرێت بە زمان بدركێنرێت، چونکە ئەو ئەگەرانەی دەبن بەهۆی گۆڕینی رووخساری مرۆڤ لە پڕۆسەکەدا پەیوەندیی بە لایەنی فسیۆلۆژی و سایكۆلۆژی مرۆڤەوە هەیە، وەك گوزارشتەكانی دەموچاو کە بەرجەستەی ئەم ئاخاوتنە دەكات كە دەڵێت: (كاتێك هیچ ناڵێیت، جەستەت دەدوێ، مرۆڤ لە رێی سیما و دەموچاوییەوە زۆر شت دەدركێنێت كە ئەستەمە بتوانێت بە ئاخاوتن دەریان ببڕێت).
زمانی جەستە ئەو ئەگەرانەیە، کە دەبن بەهۆکاری گۆڕینی رووخساری مرۆڤ، وەک ئاماژەی پێدرا پەیوەندیی بەلایەنی فسیۆلۆژی و سایكۆلۆژی ئەوەوە هەیە. زۆربەمان لەسەر هەڵسوكەوتی رووكەش راهاتووین، لە وێوە نیازە راستەقینەكانمان دەشارینەوە، بەڵام لەوانەیە ئاماژە و گوزارشتەكان نهێنیی نیازەكانمان دەربخات، زۆرجار زمانی جەستە نهێنیی زیاتر دەدركێنێت لە قسەكردن كاتێ بە بێ ئاگا ئەنجام دەدرێت، لەو كاتەدا دەكرێ وەك رێنیشاندەرێكی راستەقینەی بیر و هەست و سۆزی كەسەكە بەكاربهێنرێت ئەویش بە پرسیاركردن.
زمانی جەستە لە رووخسار و دەركەوتەكانیدا، هێماكان، جلوبەرگ، سەما و...هتددا بەرجەستە دەبێت، لەم ئاماژانەدا دەردەکەون:
هێما كردەییەكان، لە جووڵە جەستەییەكاندا دەردەکەون، وەك دەربڕینەكانی رووخسار، بۆ نموونە دەم، دەم و لێو و زمان گرنگییەكی زۆریان هەیە لە قسەكردندا، رۆڵێكی مەبەستدار دەگێڕن. دەمی كراوە، مەرج نییە دەمی كراوە نیشانەی باوێشك بێت، دەم كردنەوە ئاماژەیەكی ئاساییە بۆ بیستنی هەواڵێك یان بینینی شتێكی سەرنجڕاكێشی لەپڕ. زەردەخەنە، بەشێك لە رەفتاری كۆمەڵایەتیمان دەردەخات، بەڵام چاوەكان زوو راستێتی ئاشكرا دەكەن. چەناگە، دەستهێنان بە چەناگەدا بە هەر دوو پەنجە گەورە و پەنجەی دۆشاومژە واتای رامان دەگەیەنێت، بەڵام خوراندنی گوزارشتكردنە لە گومان، بەڵام چەناگە خستنە سەردەست ئاماژەیە بۆ رامانێكی قوڵ، دەكرێ لەگەڵیدا بەرجەستەی دڵشكاوی بکات. سەر، گرنگییەكی زۆری هەیە لە راڤەكردنی زمانی جەستەدا، بۆ نموونە ئەگەر دەتەوێت ئاستی گرنگی پێدانی گوێگرێك بۆ قسەكانت بزانیت ئەوا دەتوانیت تێبینی سەری بكەیت، ئەگەر سەر لە دۆخێكی بێلایەندا بوو ئەوا ناتوانیت شتی زۆری لێ بخوێنیتەوە، بەڵام ئەگەر سەر لاربوو بە لایەكدا ئەوە ئاماژەیە بۆ ئەوەی تۆ سەرنجی كەسەكەت راكێشاوە كە ئەمەش پاڵنەرە بۆ بەردەوام بوونت. سەر راوەشاندن، لەوانەیە ئەو كەسەی بۆی دەدوێی هاوڕات نەبێت، ئەم رەوشە لە رێی سەر راوەشاندییەوە لەلات ئاشكرا دەبێت. سەر خوراندن، ئاماژەیە بۆ دوو دڵی و حەپەساوی بەهۆی شتێكەوە، ئەگەر سەر خوارندنەكە هۆكاری نەخۆشییەك نەبێت. قژ، كاتێ مرۆڤ هەست بە توڕەیی یان نەخۆشی دەكات ئەوا دەست لە قژی دەدات و توڕەییەكەی خاڵی دەكاتەوە، هەندێجار دەستدان لە قژ بریتی دەبێت لە رێككردنی، بەڵام ئەمەش ئاماژەیە بۆ دوودڵی، زیاتر لەوەی ئاماژە بێت بۆ لەخۆباییبوون. مل خوراندن، كاتێ كەسێك مل و ژێر نەرمایی گوێی بە شێوازێكی دووبارە بخورێنێت، یان لاملی بخورێنێت ئەوە نیشانەی نادڵنیاییە.
جووڵە و نیگای چاو
چاوەكان: بەشێكی گرنگ پێكدەهێنن لە سیفەتی كەسەكان و رۆڵی گرنگ دەبینن لە زمانی جەستەدا، چونكە ئاوێنەی هەست و سوزن، راڤەی پەیامێك دەكەن. جووڵەی چاوەكان ئامرازێكی وردی پەیوەندییكردنن. ئاخاوتن بە چاو چەند ئاڕاستەیەك بەرجەستە دەكات، لەوانە، چاوتێبڕین، سەیر نەكردن (چاو تێنەكردن)، چاوخوراندن، چاونوقاندن، سەیركردن لە ژێر برژانگی چاوەوە...هتد. خەم و خەفەت، چاوەكان دەتوانن گوزارشت لەخەم و خەفەت بكەن، تەنانەت ئەگەر كەسەكان هەوڵ بدەن خۆیان بە خەمبار پیشان نەدەن، ئەوا چاوەكانیان نهێنییەكانیان دەردەخەن، هەروەها چۆن دەتوانن گوزارشت لە خۆشی و خەفەت بكەن، ئاواش دەتوانن گوزارشت لە توڕەیی و خۆشەویستی و ترس و حەپەسان و ماندوویی و...هتد بكەن. برۆكان، برۆ چڕ بێت یان تەنك، ئەوا رۆڵی مەبەستداری خۆی دەگێڕێت، بۆ نموونە برۆ بەرزكردنەوە، دەتوانرێت لە رێگەی ئەم ئاماژەیەوە گوزارشت لە حەپەسان یان رازیی نەبوون بكرێت، هەروەك چۆن ناوچەوان چرچكردن ئاماژەیە بۆ توڕەیی یان رازیی نەبوون یان وردبوونەوە، ئەگەر یەك برۆ بەرزكرایەوە ئەوا دەكرێ بە شێوەیەكی باش بەكار بێت بۆ گوزارشتكردن لە حەپەسان و رازیی نەبوون، بەڵام نزم كردنەوەیان گوزراشتە لە توڕەیی و بێزاری، رەوشێكی خۆیستانەیە.
چاوەكان بەشێكی گرنگ پێكدەهێنن لە سیفەتی كەسەكان و رۆڵی گرنگ دەبینن لە زمانی جەستەدا، چونكە ئاوێنەی هەست و سوزن، راڤەی پەیامێك دەكەن
پەلەکان
هەردوو دەست، بێگومان دەستەكان رۆڵێكی گرنگ دەگێڕن لە زمانی جەستەدا بە جۆرێك بۆ چەندین ئاماژە بەكاردەهێنرێن،وەك سڵاوكردن، ماڵئاوایی، چەپڵەلێدان و...هتد. تێكەڵكردنی دەست، خوێندنەوەی ئاماژەكان جۆراوجۆر و فرەچەشنن، وەك توڕەیی، نەبوونی ئاسایش، دڵەڕاوكێ، شڵەژان و...هتد. شان هەڵتەكاندن، ئاماژەیەكی خۆویستانەیە، نیشانەی قایل نەبوون و نەبوونی زانیارییە لەبارەی رەهەندێكەوە. هەروەها، تۆنی دەنگ، پێكەنین، گریان و...هتد.
هێما دەستكردەكان
هێما دەستکردەکان وەك جۆر و چەشنی پۆشینی جلوبەرگ، كەلوپەلی رازاندنەوەی ناوماڵ و بیناسازی، سمبوڵ و هێماکان، رەنگەكان کە ئاماژەی رەنگدانەوەی ناخن، تەنها بینراوێك نین، پەیوەستن بەهەست و سۆزەوە، کزی یا گەشانەوەی مرۆڤ بەرجەستە دەکەن، لە رێگەی کارکردن لەسەر کۆئەندامی دەمار.
هێما دۆخییەكان
ئەو هێمایە لە چۆنییەتی بەكارهێنانی كات و شوێنەوە سەرچاوە دەگرێت، وەك (رێكخستنی شوێنی دانیشتنی میوانەكان لەسەر بنەمای پلە و پایەی كۆمەڵایەتی یان پشتگوێ خستنی كەسێكی ناسراو بە دەستی ئەنقەست).
هێماكانی راگەیاندن
ئەمەش لە رێی هەڵبژاردن و بەكارهێنانی جۆری هۆگەیاندنە جەماوەرییەكانەوە Mass Media سەرهەڵدەدات وەك (جۆر و قەبارەی نووسینەكان، جۆر و چەشنی وێنەكان، رەنگەكان، شێوازەكانی بەكارهێنانی میوزیك و كارتێكەرە دەنگییەكان و...هتد).
ناساندن
زمانی جەستە وەك چەمک و دەستەواژە پێناسەکردنی فرە وشەیە، لەوانە گەیاندنی زانیاریی یان پەیامێكە لە رێی هێما و بزواندنی ئەندامەكانی لەش و دەربڕینە رووخسارییەكانەوە، زۆرجار ئەم هێما و بزواندنانە لە نەستەوە دەكرێن و مرۆڤ ئاگای لەو جووڵەیە نییە كە ئەندامێكی لەشی دەیکات.
زمانی جەستە قسەکردنی تێدا نییە، جووڵەیەكی چاوەڕواننەكراوە لە هەڵسوكەوتماندا، وەك تۆنەكانی دەنگ یان ئاماژە و جووڵەكانی پەل و...هتد.
ئەو جووڵە گۆ نەكراوانەن كە بۆ پەیوەندییكردن بەكاریان دەهێنین، هەر لە جووڵانەوەی خۆ ویستانەی دەستمانەوە تا ئەو جووڵە خۆنەویستانەی كە لە ماسوولکەكانی دەموچاودا دەردەکەون.
زمانی جەستە بە بێ بەكارهێنانی وشەیە، هەمیشە ئاماژە دەكات بۆ بەشێكی چاوەڕوانكراو لە هەڵسوكەوتماندا، وەك تۆنەكانی دەنگ یان هەر جیاكراوەیەكی دیکە لە هەڵسوكەوتی دەرەكیدا.
راندڵ هاریسۆن دەڵێ: (زمانی جەستە یان گەیاندنی بێگۆ، بریتییە لە رووخسار و دەركەوتەكانی، هێماكان، جلوبەرگ، سەما و...هتد). هەروەها هاریسۆن ئاماژەكانی زمانی جەستە بۆ چوار جۆر دابەش دەكات، یەکەم: هێما كردەییەكان، بریتین لە بزاوتە جەستەییەكانی وەك دەربڕینەكانی رووخسار، جۆری دەنگ، پێكەنین، گریان و...هتد. دووەم: هێما دەستكردەكان، وەك جۆری جلوبەرگ، كەرەستەكانی رازاندنەوە، كەلوپەلی ناوماڵ و بیناسازیی، ئەو هێمایانەی پلە و پایەی مرۆڤ دەردەخەن. سێیەم: هێما دۆخییەكان، ئەمانەش لە چۆنییەتی بەكارهێنانی كات و شوێنەوە سەرچاوە دەگرن، وەك رێكخستنی شوێنی دانیشتنی میوانەكان لەسەر بنەمای پلە و پایە كۆمەڵایەتییەكان یا بەئەنقەست پشتگوێخستنی كەسێك كە دەیناسین. چوارەم: هێماكانی راگەیاندن، لە رێی هەڵبژاردن و رێكخستن و داهێنان لە بەكارهێنانی میدییا جەماوەرییەكان Mass Media وەیە.
شێوازەكانی بریتین لە بەكارهێنانی زمانی جەستە لە جێی ئاخاوتن، بەهۆی زمانی جەستەوە پەیامێكی بێدەنگ لە جیاتی دەستەواژەیەك، یان وتەیەك دەگەیەنرێ، وەك تیلەی چاو، بەرزكردنەوەی پەنجەكەڵەو...هتد. هەروەها بەكارهێنانی زمانی جەستە بۆ پشتگیریكردنی ئاخاوتنیش بەکاردێت، زۆرجار هێماكانی دەست كە لە نەستەوە دەردەچن و لەلایەن قسەكەرەوە بەكاردێن بۆ پاڵپشتی و بەهێزكردنی مەبەستەکەی. زمانی جەستە وەك رەنگدانەوەی باری دەروونی، لە هەندێ لە هێما و ئاماژەكان، وەك زەردەخەنە، رووگرژی، توڕەیی، سەرسامی و ترس و...هتد بە روونی لە رووخساردا دەردەكەون.
رەهەندەکان
پەیوەندییەكانی هاپتیك (Haptics)
ئەمە پەیوەندییكردنە لە رێگەی دەست لێدانەوە، ئەمەش بەچەند شێوەیەكدا دەردەکەوێ، هەندێجار دەبێت بەهۆی دروستبوونی مەترسی، بەتایبەتی ئەگەر لە كات و شوێنی نەگونجاودا بێت، هەرچەندە رەهەندێکی تایبەتییە، زۆرجار بۆ پێشاندانی بەتەنگەوە هاتن پیشان دەدرێ، بەگشتی پەیوەستە بەو بارودۆخەی كە تیایدا ئەنجام دەدرێ، لە چەند جۆر و تەرزێکدا بەرجەستە دەبێت، پیشەیی (کاری دكتۆرەكان)، سڵاوكردن (تەوقە و یەکتر لە باوەش گرتن و...هتد)، ئاڕاستەكردن (دەستی کەسێک دەگری و بە ئاڕاستەیەکدا رێنوێنی دەکەی)، ئاگادارکردنەوە (کەسێک سەرقاڵی کار یان ئاخاوتنە لەگەڵ کەسێکی تر، دەست لەشانی دەدرێت، ئاگادار دەکرێتەوە)، هاوسۆزی (كاتی دڵتەنگی یان تێکچوونی باری دەروونی، لە باوەشگرتنی ئازیزێک ئۆخژنی و دڵنیایی دەبەخشێ)، سزادان (ئازارگەیاندن بە بەرامبەر).
پەیوەندییەكانی كاینێزیك
ئەمەیان پەیوەندییكردنە بەهۆی جووڵەی جەستەوە، یەكێكە لەهەرە دیارترین شێوازەكانی زمانی جەستە (body movement in nonverbal communication)، چەند جۆرێكە، بۆ نموونە وەستان، لە شێوازی وەستانی کەسەکەدا بەرجەستە دەبێت (هەموو جەستە، نیوەی جەستە، پەلەکان، نیشانەكانی دەموچاو «چاو، برۆكان، ناوچەوان»، خوێندنەوەی تایبەتی خۆیان هەیە: شادمانی، سەرسوڕمان، ترس، توڕەیی).
